Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

 

 

                                                                                                                  

6-jadval

 

Shamol tezligiga 12 m/sek. bo’lganda o’lchovsiz koeffitsient

 

ko’rsatkichlari 

Tuproq kavlamasi 

tartib raqami 

Boshlang’ich 

O’tuvchi 

Barqarorlik 

5262 

1,000 

0,138 

13,740 

0,792 

0,102 

0,138 

5233 

1,000 

0,112 

30,877 

0,099 

0,099 

0,116 

5249 

1,000 

0,062 

4,137 

0,126 

0,126 

0,245 

5264 

1,000 

0,0238 

1,896 

5,20 

5,20 

0,319 

5235 

1,000 

0,047 

1,730 

1,257 

1,257 

0,136 

5243 

1,000 

0,018 

1,258 

2,640 

2,640 

0,175 

5261 

1,000 

0,049 

1,730 

1,280 

1,280 

0,149 

5254 

1,000 

0,024 

1,220 

1,616 

1,616 

0,110 

 

 

 

 

 

---

 

70 

7-jadval 

        Shamol tezligi 12 m/sek. bo’lganda tuproqning uchuvchanligi. 

 

Kavlama  

tartib  

raqami  

Nam lik,foizl arda  

 

  0  

  2,0  

  4,0  

     5,5  

  7,5  

  10  

  14  

  20 

5262 

196991   150200   114000  

33600  

7400  

4700  

2920  

1270 

5233 

129200   126500   124000  

29600   

5410  

4020  

3140  

1255 

5249 

126636   112000   98500  

51600  

22640  

11390  

3760  

1550 

5265 

63188  

60028  

57753  

4310 0  

28600  

13900  

4030  

610 

9234 

45428  

41400  

37600  

28600  

20750  

14700  

7448  

3540 

5243 

16900  

16400  

15700  

13700  

12040  

7680  

3740  

130 

5261 

12796  

11540  

10480  

7860  

5450  

3680  

1780  

830 

5234 

6010 

5720 

5640  

4900  

3370  

3200  

2090  

1095 

 

        Tadqiqotlar  natijalari  6

 

va  7-jadvalda  keltirilgan  bo’lib,  amaliyotda  shamol 

tezligi  25-27

 

m/sek  bo’lganda  20-100  sm

 

balanllikda  33  metr  kenglikdagi  joyda, 

deflyatsiya mahsuloti 115 metrda o’lchandi. Tajribada 2

 

soat davomida 100 metrli 

kenglikda  115

 

metr  uzunlikdagi  joydan  soatiga  54  tonna  tuproq  zarrachalari 

uchgan.  Respublikamizda  2,5

 

mln.dan  ortiq  yer  eroziya  va  deflyatsiya 

jarayonlaridan  zarar  ko’radi.  Birgina  shamol  eroziyasidan  esa  har  yili  600

 

ming 

gektar  yer  zararlanadi.  Jumladan  1  yil  mobaynida  Farg’ona  vodiysida  

150-170

 

ming gektar yer shamol eroziyasidan zarar ko’rsa, bu ko’rsatkich Buxoro 

viloyatida  50-60

 

ming  gektarni  tashkil  etadi.  O’zbekistonda  Farg’ona  vodiysi 

(markaziy  va  g’arbiy  qismi)  Zarafshon  vohasi,  Mirzacho’l,  Dalvarzin,  Buxoro, 

Qashqadaryo  va  Surxondaryo  viloyatlari  shamol  eroziyasidan  zarar  ko’radi. 

Farg’ona viloyatining, eng sharqiy chegarasi Farg’ona tog’ining shimoliy etaklari, 

Sirdaryoning chap tomoni va Xo’jand shahrining yerlari shamol eroziyasidan ko’p 

zarar ko’radi. Buxoro viloyatining Shofrikon, Peshku, Romitan, Vobkent, Buxoro, 

Qorako’l  tumanlari,  Andijon  viloyatining  Izboskan,  Andijon:  Xo’jaobod, 

Marhamat,  Oltinko’l  tumanlari  shamol  eroziyasidan  eng  ko’p  zarar  ko’ruvchi 

---

 

71 

tumanlardir.Shuningdek,  viloyatning  sug’oriladigan  yerlari  eroziya  tufayli  ham 

zararlanadi.  Chunki,  viloyatning  rel’ef  xususiyati  va  joylashgan  o’rni  eroziyani 

keltirib  chiqaruvchi  omillarning  rivojlanishiga  olib  keladi.  F.Hikmatov  va 

boshqalar  (1999)  tomonidan  tasniflangan  eroziyaning  barcha  turlari  viloyat 

hududida  ham  keng  tarqalgan.  Jumladan,  tog’  va  tog’oldi  hududlarida  suv 

eroziyasining  rivojlanganligini  ko’rishimiz  mumkin.  Bunday  jarayonlarni 

rivojlanishini  keltirib  chiqaruvchi  asosiy  omillarga:  yog’inning  ko’p  yog’ishi, 

nishablikning  kattaligi,  vaqtincha  oqar  suvlarning  mavjudligi,  tuproqning 

chirindiga  kambag’alligi,  tuproq  xossalarining  yomonligi,  yer  yuzasining 

o’simliklar  bilan  kam  qoplanganligi,  ko’p  yerlarning  sug’orish  ta’siriga 

tortilganligi,  sug’orishning  agrotexnika  qoidalariga  rioya  qilinmasligi,  yaylov, 

o’tloq va pichanzorlardan oqilona foydalanmaslik, almashlab ekishni to’g’ri tashkil 

etmaslik, oqava suvlarni noto’g’ri tashlash kabilar sabab bo’ladi.  Shu bilan birga 

viloyatda  yaylov  eroziyasi  ham  kuzatilib,  bu  yaylovlarda  chorva  hayvonlari 

noto’g’ri  boqilishi  oqibatida  ularda  o’simlik  turlarining  yo’qolib,  tuproq  yuzasi 

ochilib  qolishi  natijasida  atmosfera  yog’inlari,  xususan,  sel  va  jala  hodisalari 

ta’sirida  tuproqning  yuvilishiga  olib  kelmoqda.  Shuningdek,  viloyatda 

deflyatsiyaga  uchragan  yerlar  ham  mavjud  bo’lib,  u  50700  ga  maydonni  tashkil 

etadi. Shundan, 36270 ga Mingbuloq tumaniga, 10820 ga Namangan, 2800 ga Pop 

va  810  ga  To’raqo’rg’on  tumanlariga  to’g’ri  keladi.  Deflyatsiyaga  esa  cho’l 

zonasidagi  yerlarni  ko’p  o’zlashtirilishi,  shamolning  yo’nalish  tezligiga  kartalarni 

moslab  loyihalamaslik,  tuproqlar  yengil  mexanik  tarkibli  ekanligi,  tuproqlarni 

mexanik,  kimyoviy,  biologik  xossalari  yomonligi,  chirindi  miqdorining  ozligi, 

pushta  va  jo’yaklarni  uzunligi,  dala  maydonlarida  shamol  tezligini  kamaytiruvchi 

ihotazorlarni  barpo  etmaslik,  tuproq  tiplari  va  xossalariga  qarab  qishloq  xo’jalik 

ekinlarini  ekmaslik,  haydash  sifatini  buzilishi  va  ekinlarni  ekishda  shamol 

yo’nalishini hisobga olmaslik kabilar sababdir (8-jadval).  

                                                                                                                      

 

 

---

 

72 

                                                                                                                  8-jadval