Тупроқ физикаси

сўлиш намлиги
деб 
юритилади. 
Ўсимликларнинг сўлиш намлиги (ЎСН) муҳим гидрологик константа 
бўлиб, уни аниқлаш орқали биз маълум тип тупроқларда ўсимлик ўзлаштириши 
кескин қийинлашадиган сув шаклини топамиз. Бу кейинчалик тупроқдаги 
фойдали физиологик сув жамғармасини ҳисоблашда қўлланилади. 
Тупроқ гидрологиясида ―сўлиш коэффициенти‖ терминини биринчи 
бўлиб Бриггс ва Шантц (1912) киритган. Бироқ, бу терминни 1948 йилда 
С.И.Долгов ―Сўлиш намлиги‖ деб аташни таклиф этди. 
Бриггс ва Шантц ўзлари таклиф қилган ―сўлиш коэффициенти‖ 
терминини исботлаш учун 1318 та кузатиш олиб бордилар. Кузатишларнинг 
163 таси буғдой, 138 таси дуккакли экинлар билан олиб борилди. Олинган 
маълумотлар асосида муаллифлар қуйидаги хулосага келдилар: 

Ҳамма ўсимликлар бир хил намлик даражасида сўлийдилар. 

Сўлиш коэффициенти ўсимликнинг ѐши билан боғлиқ. 

Сўлиш коэффициенти тупроқнинг типи ва турига (гранулометрик 
таркибига) кўра ўзгаради, яъни бир хил ўсимлик ѐки ҳамма ўсимликлар 
ҳар хил тупроқларда турлича сўлиш коэффициентига эга бўлади. 
Кейинги йилларда рус олимлари бу соҳада олиб борган текширишлар 
Бриггс ва Шантц талқин қилган баъзи бир хулосаларнинг тажрибада 
исботланмаганлигини кўрсатади. 
Бу ўринда Бриггс ва Шантц – сўлиш коэффициенти тупроқнинг типи ва 
турига боғлиқ ҳолда ўзгариб боришини тажрибада исботлаб берди. 
Етукли рус олими Д.В.Федоровский узоқ йиллар давомида олиб борган 
текширишларида Бриггс ва Штанцнинг бир қанча хато хулосаларга келганини 
исботлади. Жумладан, ҳар хил ўсимликда сўлийдилар, ҳаттоки битта ўсимлик 
ўзининг ҳар хил ѐшида ўзига хос намлигига эга. Бу илмий хулоса билан Бриггс 
ва Шантцнинг биринчи ва иккинчи хулосаларининг нотўғрилиги исботланди. 

---

119 
Даставвал, ўсимликни сўлиш ҳолати нима ва у қандай рўѐбга чиқади? 
Кундузги ҳароратнинг юқори бўлиши натижасида (одатда, ѐз фаслида) 
ўсимлик кўп миқдорда сувни транспирация қилади. Агарда шундай шароитда 
тупроқда ўсимлик ўзлаштира оладиган эркин сув кам бўлса, ўсимлик 
баргларидаги тургорлик йўқолади ва у сўлийди. Тупроқда ҳосил бўлган сув 
танқислиги ҳали кескин ифодаланмаганлиги туфайли тургор ҳолат тун 
давомида қайта тикланиб, эртаси ва яна нормал ҳолат бошланади. Лекин, 
куннинг яна исиши ва транспирациянинг ошиши, тупроқда сув 
жамғармасининг камая боришига олиб келади. Бу ҳодисани қайта-қайта 
такрорланиши туфайли турғунликни тикланмаслиги кузатилади. Бундай 
шароитда ўсимликнинг сўлиш ҳолати аниқ кузатилади. Бироқ, ўсимликлар ҳали 
батамом қуримаган, уларда ўсиш жараѐни кескин секинлашиб, ривожланиш 
тўхтаган ҳисобланади. Мана шу ҳолатда тупроқ намлиги аниқланса бу намлик 
ўсимлик сўлиш намлигига тенг бўлади. 
Агарда шу даврда сув берилса, ўсимлик яна ўз ривожланишини давом 
этади, лекин бунда экинларнинг ҳосилдорлиги кескин камаяди. 
Д.В.Федоровский тупроқ намлик кўрсаткичи ҳар хил бўлган шароитда 
баҳорги буғдойнинг ривожланиш фазаларига кўра сўлишини қуйидагича 
кўрсатади (32-жадвал).