Тупроқ физикаси

30-жадвал 
Ер бетидан бир метр қалинликдаги қатламларда тупроқнинг дала нам 
сиғими, вазнига нисбатан % ҳисобида (Амударѐ қуйи оқими) 
 
Тупроқ 
типлари 
Соз 
тупроқ 
Қумоқ тупроқ 
Қумоқ
Қум
Ўртача 
ҳисобида 
Оғир 
ўртача енгил 
Ботқоқ-ўтлоқи 
28,5 
- 
- 
- 
- 
- 
28,5 
Ўтлоқи 
26,7 
26,8 
23,3 
22,3 
24,5 
23,8 
25,8 
Ҳозирги 
шўрҳоқлар 
26,9 
26,5 
23,5 
22,7 
25,0 
22,4 
24,8 
Тақирли 
тупроқлар 
23,8 
22,6 
22,0 
20,4 
- 
17,3 
22,4 
Тақирлар 
24,5 
24,3 
22,22 
21,4 
- 
- 
23,3 
Қолдиқ-ботқоқ 
тупроқлар 
27,5 
30,6 
30,9 
29,2 
- 
- 
29,0 
Қолдиқ 
шўрҳоклар 
24,6 
24,7 
26,8 
25,4 
- 
- 
24,4 
Дала нам сиғимининг ошишига ҳамда гранулометрик таркиб таъсирининг 
бирмунча ўзгаришига сабаб бўладиган асосий омиллар тупроқнинг 
серчанглиги, она жинсларнинг қатламлиги, тупроқнинг шўрланганлиги ва 
структурасиз ҳолга келганлигидан иборат. Кейинги уч омил саҳро минтақаси 
тупроқларида, айниқса, аниқ намоѐн бўлганлиги учун баъзи тупроқларда дала 
нам сиғимининг ошишига мойиллик яққол кўринади. Аммо, А.А.Роде (1952) 
Вилкокс ва Спильсбюрининг ишларига асосланиб, нам юқоридан пастга қараб 
таъсир этадиган баъзи тупроқларда дала нам сиғимининг миқдорига 
гранулометрик таркиб сезиларли таъсир этмаслигини кўрсатади. 
Ўзбекистон тупроқлари ўзининг гранулометрик таркибига кўра, ўртача 
ДНС га эга (массасига нисбатан %) қумли ва қумлоқ тупроқлар 8-12, енгил 
қумоқ 12-15, ўртача қумоқ 16-20 (31-жадвал). 
Бўз тупроқлар минтақасида тупроқ шўрланган бўлмаса дала нам сиғимига 
қараб 1 м қалинликдаги қатламда қуйидаги миқдорда нам заҳираси бўлади, деб 
ҳисоблаш қабул қилинган (С.Н.Рижов, В.Е.Еременко): 

енгил тупроқларда – ҳар гектарда 2200 м
3

ўртача оғирликдаги тупроқларда – 2800 м
3

оғир тупроқларда – 3500 м
3
Ўзбекистон тупроқлари дала нам сиғимигача намланганда, уларнинг 
аэрация шароитини характерлайдиган материаллар ҳозир жуда кўп.
Жумладан, С.Н.Рижов (1948) Фарғона водийсининг тупроқлари дала нам 
сиғимига нисбатан тўла намланганда умумий ҳажмининг 20,40 %, Амударѐ 
қуйи оқими тупроқларида эса – 15,45% аэрация учун яроқли ҳолда қолиши 
тасдиқланди. 
Гидроморф тупроқларда бу фоиз бир қадар камроқ; бу тупроқлардаги 
ковакларнинг ҳаммаси сув билан (юқоридан сингган сув билангина эмас, балки 

---

115 
пастдан кўтарилган сув билан ҳам) банд бўлиши мумкин. Тақирларда эса бу 
фоиз бирмунча юқорироқ бўлади.