Тупроқ физикаси

20-жадвал 
Суғоришнинг тақирли тупроқлар пластиклик ҳолатига таъсири 
(Ж.Икрамов маълумоти, 1983) 
 
Тупроқ кесмасининг 
рақами ва унинг 
маданий ҳолати 
Чуқур-
лиги, 
См 
Пластиклик-
нинг юқори 
чегараси,
% 
Ёпишқоқ-
ликнинг 
қуйи 
чегараси, % 
Пластик-
ликнинг 
қуйи 
чегараси, % 
Пластик-
лик сони 
2-кесма.
Тақирли, қўриқ ер 
0-6 
6-14 
14-23 
23-53 
23,8 
24,4 
25,9 
26,7 
20,3 
19,2 
21,5 
22,8 
15,0 
15,6 
15,7 
16,4 
8,8 
8,8 
10,2 
10,3 
5-кесма.
Тақирли, суғориш 
даври 10 йил 
0-28 
28-56 
26,3 
26,5 
23,0 
24,0 
16,2 
16,7 
10,1 
9,8 
3-кесма. 
Тақирли, суғориш 
даври 20 йил 
0-30 
30-44 
25,8 
26,5 
21,3 
21,4 
16,0 
16,5 
9,8 
10,0 
1-кесма.
Тақирли, қадимдан 
суғориладиган ер 
0-28 
28-40 
40-65 
31,9 
28,6 
27,3 
26,9 
23,9 
24,5 
19,8 
17,5 
17,7 
12,1 
11,1 
9,6 
6-кесма. 
Тақирли, партов ер 
0-16 
16-42 
28,1 
27,5 
24,1 
22,3 
18,0 
17,5 
10,1 
10,1 

---

75 
Энг олдин тупроқларнинг физик етилганлик кўрсаткичи уларнинг 
пластиклигининг қуйи чегараси ҳолатидаги намлик даражасига жуда яқин 
бўлиши ҳарактерлидир. Бундай ҳолат, айниқса, қадимдан суғориладиган 
тақирли тупроқларнинг физик етилганлигида аниқ кўриниб туради, яъни 
мазкур тупроқда пластикликнинг қуйи чегараси 19,8 % ни ташкил этса, 
увоқланиш намлиги эса – 20,2 % га тенг (21-жадваллар). 
21-жадвал
Тақирли тупроқ ҳайдалма қатламининг увоқланиши (агрегатларга 
бўлиниши), тупроқ вазнига нисбатан фоиз ҳисобида
(Ж.Икромов маълумоти, 1983) 
 
Кесма рақами, 
тупроқнинг 
маданий 
ҳолати 
Тупроқ 
намлиги, 
% 
Бўлакчалар, мм 
1-10 мм, 
агрегатлар 
йиғиндиси 
50 
50-30 30-10 
10-5 
5-3 
3-1 
1 мм 
2-кесма. 
Тақирли, қўриқ 
ер 
16,6 
- 
5,3 
20,0 
18,9 
15,0 
26,6 
14,2 
60,5 
5-кесма. 
Тақирли, 
суғориш 
муддати – 10 
йил 
16,6 
14,7 
8,9 
23,7 
16,4 
15,7 
11,7 
8,7 
43,8 
3-кесма. 
Тақирли, 
суғориш 
муддати – 20 
йил 
16,8 
17,0 
13,2 
21,5 
15,7 
11,8 
12,5 
8,3 
40,0 
1-кесма. 
Тақирли, 
қадимдан 
суғорилаѐтган 
ер 
20,2 
- 
7,7 
13,7 
25,8 
19,2 
21,7 
11,6 
66,7 
6-кесма. 
Тақирли, 
партов ер 
18,3 
13,3 
7,9 
24,5 
18,4 
10,1 
15,8 
10,1 
44,4 
Жадвалдан фақатгина қадимдан суғориладиган тақирли тупроқнинг 
ҳайдалма қатлами энг яхши увоқланиш хусусиятига эга эканлиги маълум. 
Бунда 1-10 мм ли агрегатлар йиғиндиси энг юқори кўрсаткичга (66-66,7 %) 
тенг. Ўзлаштиришнинг дастлабки даврида увоқланиш даражаси пасайиб 
кетади. Бунда чириндининг кучли минералланиши, тупроқ агрегатларининг 
бузилиши ва шунга ўхшаш ҳодисалар учраб туради. 
Чўл минтақасида жойлашган тақир ва тақирли тупроқларнинг энг салбий 
томони – суғоришдан кейин қатқалоқ ҳосил бўлишидир. М.У.Умаров, 
Ж.Икромовлар тақирли тупроқларни бостириб суғорганда катта қалинликда ва 
қаттиқликда қатқалоқ пайдо бўлишини аниқладилар. 

---

76 
Тажрибадан маълум бўлишича қатқалоқланиш даражаси фақатгина қўриқ 
майдонларда бирмунча пастроқ, унинг қалинлиги 7-12 см, қатқалоқлар оралиғи 
кенглиги 0,8-2,2 см, қаттиқлиги – 21 кг/см
2
, 1 м
2
майдондаги қатқалоқ оғирлиги 
123 кг, ҳар бир бўлагининг оғирлиги эса 13 кг ни ташкил этади. Суғоришнинг 
дастлабки ва сўнгги даврларида (10-20 йил ичида) партов ерларда 
қатқалоқланиш даражаси қўриқ ердагига нисбатан катта бўлиши кузатилади. 
Қатқалоқланиш қадимдан суғориладиган тақирли ерларда бирмунча 
секинлашиб, унинг кўрсаткичлари билан қўриқ ерлардаги тақирли тупроқларга 
яқинлашади. 
Шундай қилиб, суғориш, минерал ва органик ўғитларнинг кенг 
қўлланилиши тупроқнинг кимѐвий, физикавий ва мелиоратив ҳолатларини 
яхшилабгина қолмасдан, балки уларнинг технологик хусусиятларини ҳам 
яхшилар экан. 
Чўл тупроқларининг қатқалоқ ҳосил қилишга мойиллиги, асосан, унинг 
намланиш даражаси билан боғлиқ бўлади. Тупроқдаги намликни сарфланишда 
қанчалик сақласак, қатқалоқ ҳосил бўлиш жараѐнини шунчалик кечиктирган 
бўламиз. Бунинг учун экин майдонлари суғориладиган ѐки ѐғин-сочинлардан 
сўнг дарҳол юмшатилиши лозим, акс ҳолда қатқалоқ маданий экинларнинг 
кейинги ривожини батамом тўхтатади. 
Қатқалоққа қарши курашишнинг асосий агротехник тадбирлари-
гўнглардан мульча ҳамда ўғит сифатида фойдаланиш, оғир тупроқларнинг 
ҳайдалма қатламига қум солиш, сунъий структура ҳосил қилувчи 
препаратларни қўллаш мақсадга мувофиқдир.