Тупроқ физикаси

43-жадвал 
20 см чуқурликдаги тупроқнинг фаол ҳароратлар йиғиндисига полиэтилен 
плѐнка билан мульчалашнинг таъсири (И.Турапов маълумоти, 2013) 
 
Ойлар 
Суғориладиган ўтлоқи 
тупроқ 
Эскидан суғориладиган 
типик бўз тупроқ 
Суғориладиган тақирли 
тупроқ 
Мульча Назорат Фарқи Мульча Назорат Фарқи Мульча Назорат Фарқи 
Апрель
627 
522 
105 
640 
531 
109 
670 
560 
110 
Май
723 
633 
90 
819 
658 
161 
765 
600 
165 
Июнь
834 
792 
72 
906 
815 
91 
915 
704 
211 
Июль
813 
753 
60 
822 
788 
34 
839 
680 
159 
Август
669 
615 
54 
708 
675 
83 
700 
625 
165 
Сентябрь
535 
531 
24 
680 
599 
61 
601 
490 
111 
Октябрь
380 
360 
20 
386 
370 
16 
523 
487 
36 
Жами
4631 
4200 
431 
4935 
4436 
499 
5104 
4146 
958 
Мульчалаш учун тайѐрланган плѐнкалар қанча энли бўлса, тупроқ 
ҳарорати шунча юқори бўлади. Плѐнкалардаги тешикчаларнинг майдони қанча 
катта бўлса тупроқнинг иссиқлик режимига бўлган таъсири шунча кам бўлади. 
Плѐнкани тупроқ юзасига чигит экиб бўлган заҳотиѐқ ѐткизилади. Ғўза 
қатор оралиғи 60 см бўлганда, плѐнканинг кенглиги 90 см бўлиши керак.
Бундай шароитда икки қатор чигит экилган оралиқ (60 см ) ҳамда икки 
томондаги қўшни каторлардан 5 см дан майдон илѐнка остида қолади. Шундай 
қилиб, ҳаммаси бўлиб кенглиги 70 см га тенг бўлган майдон вегетация даврида 
плѐнка остида бўлади. Плѐнкани шамол учириб кетмаслиги учун унинг икки 
чеккасидан тахминан 8-10 см кенгликда тупроққа кўмиб кўйилади. Плѐнка 
остида чигит тўла униб чиққандан сўнг ҳар бир чигит тушган уя устидан 
ғўзанинг юқорига кўтарилиб чиқиши учун диаметри 30 мм ли тешикчалар 
очилади. Ғўза қатор оралиғи 60 см бўлганда қатор оралиғига ишлов, суғориш, 
озиқлантириш каби агротехник тадбирлар бир эгат ташлаб ўтказилади. Бундай 
ҳолларда плѐнка остидаги майдонга пахта вегетацияси даврида мутлақо ишлов 
берилмайди. Кейинги вақтларда Тошкент вилоятида чигит ѐппасига апрель 
ойларининг бошларида экилмоқда. Бундай шароитда чигит 8-10 кунда тўла 
униб чиқади. Лекин, кўпинча чигит униб чиққандан сўнг ҳаво ҳароратининг 
пасайиб кетиши ва ѐғингарчилик натижасида ер юзида қатқалоқ пайдо бўлиши 
ҳам мумкин. Бундай об-ҳаво шароитида тупроқ ҳарорати ҳам пасайиб кетади. 
Қатқалоқ мавжуд бўлган шароитда эса атмосферадан келадиган кислород 
миқдори камайиб кетади ва ғўзада "илдиз чириш" касаллиги пайдо бўлади. 
Полиэтилен билан мульчаланган майдонларда эса ғўза ҳеч қандай касалликка 
чалинмайди. Чунки, у тупроқ температурасининг очиқ ерга нисбатан баланд 

---

204 
бўлишини шу билан бирга чигитни тўла ва соғлом униб чиқишини 
таъминлайди. 
Мульчалаш биринчи навбатда тупроқнинг иссиқлик режимига катта 
таъсир кўрсатади. Мульчаланган тупроқнинг ҳарорати сутка давомида 100 см 
гача бўлган чуқурликда мульчаланган ва мульчаланмаган тупроқлар орасидаги 
тафовут тупроқнинг устки қатламидан пастки қатламларига қараб камайиб 
боради. Агар 5 см чуқурликда бу тафовут 6,8
0
С ни ташкил қилса, 50 см, 
чуқурликда 2,3
0
С га тенглашади.