Тупроқ физикаси

42-жадвал
Типик бўз тупроқлар шароитида 0,2 м чуқурликдаги тупроқнинг ва ер 
усти қатламидаги ҳавонинг ҳарорати (Атаханов маълумоти, 1980 й) 
 
Эрозия-
ланиш 
даражаси 
Ҳарорат 
Ҳароратнинг 
йиллик 
амплитудаси 
Фаол 
ҳароратлар 
йиғиндиси 
Исиш 
кўрсат-
кичи 
Ўртача 
йиллик 
Энг иссиқ ой 
Энг совуқ ой 
Туп-
роқда 
Ҳаво
-да 
Туп-
роқда 
Ҳаво
-да 
Туп-
роқда 
Ҳаво
-да 
Туп-
роқда 
Ҳаво-
да 
Туп-
роқда 
Ҳаво-
да 
Қўриқ, 
сув-
айирғич 
14,1 
14,0 
27,7 
27,5 
-1,0 
-4,8 
28,7 
32,3 
4913 
4827 
1,02 
Лалми, 
сув-
айирғич 
17,0 
14,0 
29,7 
27,5 
2,0 
-4,8 
27,5 
32,3 
5267 
4827 
1,09 
Эрозия-
ланган,
жанубий-
ғарбий 
қиялик 
18,5 
14,0 
32,7 
27,5 
3,0 
-4,8 
29,7 
32,3 
5882 
4827 
1,22 
Ювилиб 
тўп-
ланган, 
жарлик 
15,7 
14,0 
28,2 
27,5 
31 
-4,8 
25,1 
32,3 
5169 
4827 
1,07 
0,2 м чуқурликдаги тупроқнинг ўртача йиллик ҳарорати: қўриқ 
тупроқларда (сув айирғич) – 14,1; лалми тупроқларда (сув айирғич) – 17,0; 
жанубий-ғарбий қиялик тупроқларида – 18,5 ва жарлик тупроқларида – 15,7
0
С 
га тенг бўлди. Энг совуқ ойда тупроқ ҳарорати: - 1,0; 2,2; 3,0; 3,1
0
С га тенг 
бўлган.
Типик бўз тупроқлар шароитида 0,2 м чуқурликдаги тупроқларнинг фаол 
ҳароратлар йиғиндиси (10
0
С дан юқори) ҳавонинг фаол ҳароратлар 
йиғиндисига нисбатан ҳар доим юқори, демак иссиқлик оқими тупроқдан 
ҳавога қараб йўналтирилган.
Типик бўз тупроқларнинг иссиқлик режими эрозияга учрамаган ва 
ювилиб тўпланган тупроқларда 10
0
С га тенг бўлган ҳарорат 300 см 
чуқурликкача жанубий қияликда эса 220 см гача ѐтиб борганлиги аниқланди. 
Ёзги даврларда 30
0
С га тенг бўлган ҳарорат эрозияга учрамаган ва жанубий 
қиялик тупроқларнинг устки (0-10 см) қатламида пайдо бўлган бўлса, ювилиб 

---

202 
тўпланган тупроқларда бундай ҳарорат умуман учрамайди. 25
0
С га тенг бўлган 
тупроқ ҳарорати қуйидаги чуқурликларгача етиб борганлиги аниқланган:

ювилиб тўпланган тупроқ қатламларида 75 см гача;

эрозияга учрамаган тупроқларда 60 см гача;

жанубий қияликда 40 см гача. 
20
0
С га тенг бўлган ҳарорат изолинияси тупроқ-грунт қатламларининг 
ҳар хил чуқурликларгача етиб боргани аниқланади:

эрозияга учрамаган тупроқларда - 210 см; 

ювилиб тўпланган тупроқларда - 195 см;

жанубий қияликда - 160 см.
Шундай қилиб, жанубий қиялик тупроқларининг ҳарорати, айниқса 
ҳайдалма ости қатламлари ҳарорати бошқа шароитларга нисбатан пастлиги 
аниқланган. Жанубий қиялик тупроқлари ҳайдалма ости қатламларида жуда 
кўп миқдорда карбонат СО
2
ва гипс SO
4
тузлари тўпланган ва улар тупроқ 
зичлигини ошиб кетишига олиб келган ва бундай шароитда коэффициентлари 
паст бўлиши исботланган. Бу эса ҳамма скелетли тупроқларга хос хусусиятлар 
эканлиги ҳам маълум.