Tuban o‘simliklar

Jinsiy jarayon. Askomitsetlarda maxsuslashgan hujayra ikkita gametangiyni ko‘shilish gametangigamiya odatiy jarayon hisob-lanadi. Sodda tuzilgan askomitsetlardagi jinsiy jarayon zigomitset-lardagi zigogamiyaga o‘xshash tarzda o‘tadi. Turli jinsdagi gametangiylar morfologiyasiga ko‘ra o‘xshash yoki o‘zaro kam farqlanadi. Ular mitselliyning o‘simtasi, shoxchasi ko‘rinishlariga ega, Ularni qo‘shilishidan keyin darxol kariogamiya ro‘y beradi, shu boisdan xaltachalar bevosita zigotadan hosil bo‘ladi. SHuning uchun ularni rivojlanishida gaplo - va diploid davr ham bor.
Murakkab askomitsetlarda gamitangiylar murakkab tuzilishli va ular tabaqalashagan. Anteridiy bir hujayrali, askogenga quyiladi. Plazmogamiyadaan so‘ng, yadrolar o‘zaro qo‘shilmay, yonma- yon joylashib dikarion hosil qiladi. Askogondan askogon gifa unib, undagi dikarion yadro birvarakayiga bo‘linadi. Askogon gifa tarmoqlanadi va ikkita ikkiyadroli hujayraga aylanadi. Askogon giflarning oxirida xaltacha rivojlanadi. Askogon gifaning uchidagi hujayra ilmoqsimon egiladi, dikarion yadro egilgan joyda joylashadi va bu vaqtda u ham bo‘linadi. Turli jinsli bir juft yadro egilgan joyda qoladi, bitta yadro uni uchiga, ikkinchisi pasti — asosiga o‘tadi. Keyin bir hujayrani uchki va asos hujayralarni qo‘shilishidan dikarion tiklanadi, natijada ilmoq qaytdan hosil bo‘lishi mumkin. Ilmoqning o‘rtasidagi qo‘shyadroli hujayradan xaltacha rivojlanadi, u kattalashish bilan dikarion bo‘linadi, keyin yana bo‘linib nixoyat sakkizta gaploid yadroli askospora shakllanadi.
YUksak askomitsetlarning rivojlanishida jinssiz ko‘payishda uzoq davom etadigan gaploid askogen gifalardagina qisqa vaqt dikarionlik va juda ozgina vaqt diploid yadroli yoki xaltachali diploid davr farqlanadi.
Askomitsetlarning ko‘pchiligi uchun jinsiy jarayonni so‘nib yo‘qolib ketish ham harakterli hisoblanadi. Bu sinfning ayrim turlarida anteridiy butunlay yo‘q bo‘lsa ham u faoliyatda bo‘lmaydi. Bunday holda ularning vazifasini vegetativ gifalarning konidiyalari ko‘p hollarda maxsuslashtirilgan mayda spermatsiy deb ataladigan hujayralar bajaradi.
Askomitsetlar orasida gomotallik va geterotallik turlar ham, geterotallik bu erda doimo binolyar, ya’ni qo‘shallel xilida bo‘ladi. Soda askomitsetlarda xaltacha bevosita mitselliyni o‘zida, yuksak-larida esa maxsus o‘rindiklar askokapr deb ataladigan hosila mevatanada yuzaga keladi. Mevatanalar yumoloq-kleystotetsiy, ko‘zasimon-peritetsiy va savatsimon-apotetsiy xillarida bo‘ladi. Askomitsetlarning sinflariga bo‘linishi ularning mevatanalarini tuzilishiga bog‘liq.
Askomitsetlarning xaltachalarini shakli yumaloq, ovaldan ancha cho‘ziqgacha ko‘rinishlariga ega. Xaltachaning po‘stini tuzulishi, vazifalariga ko‘ra prototunikat va eutunikat guruhlariga bo‘linadi. Prototunikat tuzulishlilarda xaltachani po‘sti yupqa, tabaqalashmagan, askosporalar o‘z xolicha chiqadi. Eutunikat xaltachalarda po‘st tig‘iz, ochilishi maxsus moslamalar yorda-midaligi tufayli askosporalar faol tarzda chiqadi.
Eutunikat xaltachalarni tuzulishiga ko‘ra unitunikat, bituni-katlarga bo‘linadi. Unitunikat xaltachalarni po‘sti yupqa, bir qavatli, uchida askosporalarni chiqishi uchun maxsus moslamasi bor. Bitunikat xaltachalarni po‘sti ancha qalinlashgan, apikal apparatsiz. Tashqi qavat qattiq, ichkisi muloyim. Askosporalar tashqariga ichki itarilish tufayli chiqadi.
Askosporalar ko‘pincha sakkizta, biroq undan ko‘p yoki oz bo‘lishi ham mumkin. Askosporalarning kattaligi, ko‘rinishlari ham turlicha. Askosporalarni shakli sharsimondan ovalgacha, undan uzun, ipsimongacha,rangsiz, rangli, bir ikki yoki ko‘p hujayrali, o‘simtali, o‘simtasiz, ko‘pchiligida shilliq qavat bilan o‘ralgan bo‘ladi. Sodda tuzilgan askomitsetlarda xaltachalar bevosita mitselliyda, murakkab “yuksak” askomitsetlarda maxsus o‘rindiq – xaqiqiy mevatanalar- askokarplar va soxta mavatanalar – askostro-malardan xaltachalar po‘st peridiy bilan o‘ralgan. Steril elementlar – parafizlar ham bo‘ladi.
Askomitsetlarda mevatanalarning asosan uch tipi; 1) kleysto-tetsiy (kleystokarpiy) – sharsimon to‘la yopiq; 2) peritetsiy ko‘za, bakal shaklida, xaltachalari peridiy bilan o‘ralgan; 3) apotetsiy savat, likop ko‘rinishida, ustki yuzasida xaltacha va perifizlardan iborat qavat joylashadi.