Transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti

1.4 - rasm. Porter-Louler modeli⁷
Bu baho xodimning kelgusida duch kelishi mumkin bo’lgan vaziyatlarga o’zining munosabatini belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Bu model oraqali korxonada ishlayotgan hodimlarni rag’batlantirish orqali qanchalik samaradorlikka erishish va korxona faoliyatiga ta’sirini bilish mumkin.

1.3. Korxona faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari va ularning mazmuni

Korxona foydasi korxona iqtisodiy faoliyati moliyaviy natijasining muhim ko’rsatkichlaridan biridir. Foyda uni olish natijasida kelib chiqadigan daromadlar va xarajatlar o’rtasidagi farqdir.
Foyda har qanday tijorat tashkiloti faoliyatining eng muhim iqtisodiy toifasi va asosiy maqsadi hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida foyda ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishda olingan sof daromadni aks ettiradi va bir qator funktsiyalarni bajaradi. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Fiskal funksiya. Foyda barcha darajadagi byudjetlarning daromadlarini belgilovchi manbalaridan biridir.
2. Baholash funktsiyasi. Foyda ma’lum bir davr uchun korxonaning iqtisodiy va iqtisodiy faoliyati natijasida olingan iqtisodiy samarani tavsiflaydi, ya’ni. korxonaning moliyaviy natijasi baholanadi.
3. Rag’batlantirish funktsiyasi. Foyda bir vaqtning o’zida nafaqat moliyaviy natija, balki korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi bo’lganligi sababli, ikkinchisi uning rivojlanishi va raqobatbardoshligi uchun asos bo’lib, eng katta miqdordagi foyda olishga manfaatdor.
Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi o’sishining tarkibiy qismlari kuyidagilardan iborat:
• mahsulot sifati va tarkibining yaxshilanishi;
• jonli mexnat unumdorlignning o’sishi;
• material sarfining kamayishi;
• fond samarasining oshishi.
Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish kerak. Demak, samarani o’lchaganda mezon sifatida jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini oshirish qabul qilinadi.
Iqtisodiy samaradorlik darajasi iqtisodiy samaradorlikka erishiladigan xarajatlar qiymati to’g’risida fikr beradi. Effekt qanchalik katta bo’lsa va xarajatlar qancha kam bo’lsa, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi shuncha yuqori bo’ladi va aksincha.
Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblash quyidagi guruhlarga birlashtirilgan ko’rsatkichlar tizimi bo’yicha amalga oshiriladi:
- ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish ko’rsatkichlarini umumlashtirish;
- mehnatdan foydalanish samaradorligini oshirish ko’rsatkichlari;
- asosiy vositalardan, aylanma mablag’lardan va kapital qo’yilmalardan foydalanish samaradorligini oshirish ko’rsatkichlari;
- moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish ko’rsatkichlari.
Ishlab chiqarishning umumiy (mutlaq) samaradorligi deganda, xarajatlar va resurslarning ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy samaraning umumiy miqdori tushuniladi.
Ishlab chiqarishning umumiy samaradorligi xarajatlar va resurslarning ayrim turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun qo’llaniladi va umuman, xalk xo’jaligi bo’yicha, tarmoqlar, korxonalar, kapital qurilish ob’ektlari bo’yicha hisoblab chiqiladi. Bunday samaradorlikni aniqlash xarajatlar va resurslar samaradorligi darajasini, samaradorlikning asosiy yig’imlarini aks etgiruvchi differensiyallangan ko’rsatkichlarni hisoblab chiqishga asoslanadi. Bunday ko’rsatkichlarga ishlab chiqarishning yoki unda tayyorlanadigan mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, fond sig’imi, kapital sig’imi kiradi.
Ishlab chiqarish samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o’lchanishi mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida quyidagi formula asosida baholash mumkin(1.3.1):