Transport logistikasi

Avtomobil transporti. YUk avtomobillarining tashishdagi ulushi doimiy ravishda oshirib bormoqda. SHaharlarda avtotransport yuk tashishning asosiy qismini amalga oshiradi. Ushbu transport turi marshrutlar va jadvallar bo‘yicha juda moslashuvchan. YUk avtomobilllari yuklarni eshikdan-eshikkacha etkazib beradi. YUk avtomobillari uzoq bo‘lmagan masofalarda qimmatbaho yuklarni tashishda rentabellik hisoblanadi.
Havo transporti. Havo transporti tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Havo yuklari stavkalari temir yo‘l yoki avtomobil transporti tariflaridan ancha yuqori bo‘lishiga qaramay, etkazib berish tezligi muhim bo‘lgan yoki uzoq bozorlarga etib borish zarur bo‘lgan xollarda havo transportiga ustunlik beriladi. Havo transportidan foydalanish talab qilinadigan tovarlar zahirasi darajasini pasaytirishi, omborlar sonini kamaytirishi va qadoqlash xarajatlarini kamaytirishi mumkin.
Transport turini tanlash. Muayyan mahsulot uchun etkazib berish vositasini tanlashda jo‘natuvchilar tomonidan bir qator omillar hisobga olinadi. SHunday kilib, agar jo‘natuvchini etkazib berish tezligi qiziqtirsa, u havo va avtomobil transporti o‘rtasida tanlov qiladi. Agar uning maqsadi minimal xarajatlar bo‘lsa, tanlov suv transportiga to‘g‘ri keladi. Hozircha tashish hajmidagi ulushining o‘sishi eng foydali avtomobil transportiga to‘g‘ri kelmoqda.
3. Xalqaro tovarlarlar harakatida logistik tizimlarining tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish
Xalqaro transport jarayonlarining innovasion yo‘nalishlaridan biri xalqaro transport tizimlarining tarkibiy qismini takomillashtirishdir. Xalqaro miqyosda tovarlar harakatining logistik tizimini yaratish quyidagi muammolarni yuzaga keltiradi:
- chegaralar bo‘ylab moddiy oqimlarni o‘tkazishda bojxona va texnologik jarayonlarni tartibga solish va soddalashtirish;
- suverenitetni saqlab qolish va davlatlarni logistik tamoyillarini belgilovchi xalqaro bitimlar ustuvorligini e’tirof etishda texnika va texnik vositalar uchun talablar, qoidalar, tariflar, parametrlar va standartlarni birlashtirish;
- tovarlarni ta’minlash va saqlash hamda yuqori iqtisodiy samaraga erishish uchun sifat ko‘rsatkichlari (tashishni "vaqtida etkazib berish");
- moddiy va axborot oqimlarini boshqarish bilan bog‘liq transport infratuzilmasiga etarlicha sarmoya kiritish;
iqtisodiyot sohasida erkin bozor munosabatlariga va transport xizmatlari bozorini shakllantirishga yo‘naltirilgan transport bozorini shakllantirish. Milliydan yuqori darajadagi milliy logistika tizimlariga o‘tish jarayonida a’zo davlatlar iqtisodiyotining avval yopilgan "makon" quvvatidan yanada samarali qo‘llanilmoqda. Erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishni talab qiluvchi bunday integrasiyalashuv jarayonlarida Markaziy va SHarqiy Evropa mamlakatlari ham kiritilishi mumkin.
Tovarlar harakati uchun millatlararo logistik tizimlarining yo‘qligi ko‘plab qayta yuklash operasiyalariga, chegara stansiyalarida yuk va avtotransport vositalarining zoq muddat turib qolishi natijasida etkazib berish muddatining uzayib ketishiga olib keladi.
Xalqaro tovarlar harakatining logistik tizimlarini yaratish katta xarajatlar bilan bog‘liq chora-tadbirlar bilan bog‘liq.
Juda ko‘p turdagi mahsulotlarga ega bo‘lgan tovar bozori turli mamlakatlarda oraliq taqsimot markazlarini tashkil etishni talab etadi. Mutaxassislar 1980 yillar oxirida Evropa Ittifoqi mamlakatlarida muayyan avtonomiyalar va iqtisodiy suverenitetni himoya qilish tufayli yo‘qotishlar bir yilda 400 milliard dollarni tashkil etgan.
Tovarlar harakatining logistika tizimidagi asosiy to‘siqlar orasida chegara o‘tish joylari hisoblanadi. Umumiy bozor sharoitida chegara nazorati amalda bekor qilinadi, chegara xizmatchilari sonini kamaytirish xarajatlari kamayadi va bojxona rasmiylashtiruv ishlari bilan bog‘liq yuklarning ushlanib qolishi natijasida yuzaga keladigan xarajatlar kamayadi. Ushbu tadbirlardan yiliga jami 15 milliard dollar iqtisod qilinishi mumkin.
Umumiy iqtisodiy makon doirasida tovarlar harakati uchun logistik tizimini tashkil etishda tashish doirasidagi texnologik va texnik tizimlar o‘zaro muvofiqlashtiriladi. Bunga quyidagilar kiradi: vagon, avtomobil, konteyner va poddonlarning chegaraviy uzunligi va bosimlari; temir yo‘llar va avtomagistrallarning tashish qobiliyati.
SHunday qilib, xalqaro logistika tizimini qurishda quyidagi masalalar hal qilinadi:
- uning imkoniyatlari va yukiga nisbatan qiyinchiliksiz erkin transport bozorini yaratish;
- tashishlarni amalga oshirish uchun erkin bozor yaratish;
- umumiy bozor tomonidan tavsiya etilgan "o‘zgaruvchan" tariflardan foydalanish;
- umumiy transport bozorini himoya qilishga bo‘yicha qoidalarni ishlab chiqish;
- yuklar umumiy bozordagi davlat chegaralaridan o‘tganda transport jarayonlarini liberallashtirish (murosaga kelish);
- magistral transportining tashish imkoniyatlarini, temir yo‘llarni va omborxona uskunalarini muvofiqlashtirish;
- tovarlarni tashish, shu jumladan, foydalanishga topshirish, upakovkalash, markirovkalash, saqlash, buyurtmalarni rasmiylashtirish va h.k.larda logistik xizmatlarni rivojlantirish;
- milliy doirada hamkorlar uchun majburiy bo‘lgan qoidalar, shakllar va standartlarni amalga oshirish.
Xalqaro logistika sohasida mintaqaviy investitsiyalarni ajratish masalalari juda muhimdir.
Vazifasi va foydalanish usuliga qarab, xalqaro infratuzilmalar quyidagicha tasniflanadi:
- tabiatiga ko‘ra xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan infratuzilmalar. Ular asosan milliy avtomobil yo‘l yoki temir yo‘llar (tunnellar, ko‘priklar va boshqalar) orasidagi aloqalarga xizmat qiladi. Bu qurilmalar davlatlar o‘rtasida ikki tomonlama kelishuv asosida quriladi va odatda bu mamlakatlar tomonidan moliyalashtiriladi.
- ikki yoki undan ortiq mamlakat hududidan o‘tadigan infratuzilma ob’ektlari. Har qanday transport infratuzilmasi mahalliy tashishlar, qisqa masofalar uchun va xalqaro tashishlarda ishlatiladi.
- xalqaro infratuzilma ob’ektlari bir davlat hududida joylashgan tuzilmalar bo‘lib, katta hajmdagi xalqaro tashishlarni ta’minlaydi. SHunday qilib, samolyotlar uzoq masofaga uchadigan reyslar vaqtida oraliq qo‘nishga majbur bo‘lgan aeroport xalqaro darajadagi infratuzilma ob’ektidir. Bunday ob’ektlarni qurish ko‘pincha xalqaro loyihalar asosida amalga oshiriladi;
- ba’zi transport infratuzilmalari xalqaro miqyosdagi tashuvlarning faqat kichik qismini ta’minlashga xizmat qilsa ham, ular uchun siyosiy ahamiyatga ega bo‘lganligi sababli xalqaro miqyosda qabul qilinishi mumkin. Bu toifadagi qit’alararo magistral yo‘llar (Panamerika, Trans-evropa, Transsahar va boshqalar). Bunday ob’ektlarni qurish manfaatdor davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Xalqaro tashishlarda logistikani amalga oshirishda material oqimlari va ularning harakatini nazorat qilish uchun xalqaro axborot-kommunikatsiya tizimlari yaratilmoqda.
Xalqaro shartnomalarda tovarlar oqimini nazorat qilish bo‘yicha Germes axborot tizimi Buyuk Britaniya, Daniya, Italiya, Niderlandiya, SHveysariya, Belgiya, Fransiya va Germaniya tizimlarini birlashtiradi. Xuddi shu maqsadlarni ko‘zlovchi yana bir xalqaro tizim - Dosimel Germesni hujjatlarsiz yuk tashish tizimi bilan to‘ldiradi.
Hozirgi vaqtda G‘arbiy Evropadagi transport bozori tashish masofasidan kelib chiqqan holda ichki, mintaqaviy, hududlararo va xalqaro miqyosdagi bozorlarga bo‘linadi. Ichki taguvlarda avtomobil transporti etakchilik qiladi.
Qisqa yo‘nalishlarda (100 km dan kam) avtotransportda qimmati kam yuklarni tashishda ichki suv yo‘llari orqali tashishlarni hisobga olmaganda, bu transport turi uchun raqobatchilar yo‘q.
Uzunligi 500 dan 1000 km gacha bo‘lgan yo‘llarda avtomobil transportining ta’siri kamayadi. SHunday qilib, 700 km masofa avtotransport uchun muhim hisoblanadi va undan yuqori masofalar uchun kombinatsiyalashgan tashishlarga zarurat tug‘iladi.
Amerika Qo‘shma SHtatlarida avtotransport vositalari uchun samarali foydalanish masofasi 1600 km ga teng.
Katta miqyosdagi tarqatish funksiyalarini, moddiy va axborot oqimlarini boshqarish logistika menejerlariga yangi talablar qo‘yadi. Masalan, moddiy-texnik ta’minot va omborlarda mahsulotni saqlash strategiyasi qonunchilik asosi, soliq tizimini, davlatni tartibga solish xususiyatlarini bilishni talab qiladi. Zahiralarni boshqarish strategiyasi upakovkalash va markirovkalash talablari bilan bog‘liq va bunda davlatlar tillaridagi farqlar e’tiborga olinishi kerak.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatishning samaradorligi kompleks hujjatlarni tayyorlash va qayta ishlash samaradorligi, shuningdek, bojxona to‘siqlarini bartaraf etish bo‘yicha harakatlar natijalari bilan belgilanadi. Logistika jarayonida ishtirok etish uchun boshqa shakllarni (bojxona va ekspeditorlik agentlarini, banklarni) jalb qilish zarurati ortib bormoqda.