Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

11.2. Kraudsorsing va kraudfonding platformalarining
elektron tijoratdagi o‘rni va ahamiyati 
 
XX asrning oxirida axborot texnologiyalari va Internetning jadal 
rivojlanishi millionlab odamlar uchun ochiq bo‘ldi, muloqotni yangi 
bosqichga olib chiqdi va globallashuv jarayonlarini jadallashtirdi. Bu 
ommaviy hamkorlik va jamoaviy fikrlardan yangi innovatsion 
g‘oyalardan foydalanishga, boyliklarni birgalikda bo‘lishish 
imkoniyatlarini ochish uchun yangi imkoniyatlar kashf etishga 
asoslangan ochiq mehnat bozori shakllanishida, yangi turdagi ishlab 
chiqarish – “tengdoshga teng” ishlab chiqarishning paydo bo‘lishida 
namoyon bo‘ldi va intellektual mulkka egalik huquqi (Creative 
Commons, CC), ochiq dasturiy ta’minot litsenziyasi Umumiy Davlat 
Litsenziyasi (GPL) kirib keldi. 
Elektron tijorat o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ldi: 
iste’molchiarni jalb qilinishi, iste’molni taqsimlash, raqamli hamkorlik, 
Wikinomika (Wikinomica), yuqori texnologiyali xayriya va elektron 
tijoratni raqamli iqtisodiyot sharoitida samarali boshqarish. Hozirgi 
kunda rivojlangan davlatlar amaliyoti shuni ko‘rsatadiki elektron tijorat 
tizimida kraudsorsing va kraudfanding platformalari tadbirkorlik 
faoliyatida samarali qo‘llanilmoqda. Innovatsion g‘oyalaridan 

---

161 
foydalanishda yangi loyiha, mahsulot va xizmatlarni rag‘batlantirish 
uchun multimediya, kraudsorsing, kraudfanding va ularning innovatsion 
marketing vositalarining o‘rni va ahamiyati juda katta. Bu jumlar 
elektron tijoratda yangi termin bo‘lib, bularning ma’nosini ko‘rib 
chiqamiz. J. Xauga ko‘ra, “Crowdsourcing (eng Crowdsourcing, 
olomon - olomon, manba - resurslardan foydalanish) - ayrim ishlab 
chiqarish funksiyalarini cheksiz doiraga o‘tkazish, ko‘ngillilar 
tomonidan ijtimoiy ahamiyatli vazifalarni hal etish”. Bugungi kunda 
ishbilarmonlar nafaqat dori vositalarini ishlab chiqarish jarayonida va 
insonning genomini o‘rganishda, balki alohida ahamiyatga ega bo‘lgan 
vazifani bajarish bilan emas, balki tez-tez bevosita ishtirok etish orqali 
barqaror talabni yaratib, yuqori daromad olish uchun bozorda 
mahsulotni kengaytirish uchun foydalanadilar. Bundan kelib chiqadiki 
bu so‘z keng ma’noda odamlarni (“olomonni”) loyihani yaratish, 
moliyalash, ishlab chiqarish, loyihani / mahsulotni / xizmatni ixtiyoriy 
asosda ilgari surish, qo‘shimcha qiymat yaratish orqali mijozning 
qiymatini qo‘shish va daromad olish uchun jalb qilish loyiha / mahsulot 
/ xizmat yoki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan kapital, mehnat va 
bilimlarni talab qiluvchi vazifalar uchun krallanish platformasini 
qo‘llagan holda. 
Lug‘aviya ma’nosini ko‘rib chiqadigan bol’sak kross-yig‘ish 
jarayoni jamovoviy razvedkadan foydalanishga asoslangan ishlab 
chiqarishning yangi turi sifatida qaralishi mumkin, bu ishlab chiqarish 
operatsiyalarining bir qismini kosmosda va vaqtida (odam, ko‘ngilli) 
cheksiz “olomon”ga o‘z funksiyalarini bajarishga qodir bo‘lganligi 
sababli sinergetik ta’sir ko‘rsatadi. Dunyoning turli burchaklaridagi 
Internet tarmog‘ida 24/7 (haftasiga 7 soat 24 soat) qulay vaqt. 
Sinergiya ta’siri olomon loyihalarda ishtirokchilarning hotirjamligi
tufayli ta’minlanadi. “Olomon”ni ish bilan ta’minlash Internet 
texnologiyalaridan foydalanish orqali amalga oshirilishi mumkin. 
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tez-tez eng yaxshi natijalarga professional 
bo‘lmaganlar, bu masalani qiziqish bilan qiziqib qolgan kishilar 
(masalan, inson genomini o‘rganish, qushlarning xatti-harakatlarini 
o‘rganish, ochiq manba dasturiy ta’minotni ishlab chiqish, sanoat dizayn 

---

162 
va boshqalar) erishadilar.
Crowdsourcing platformasi (koptok platformasi) katta hajmdagi 
ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, saqlash va Internetga 
joylashtirishdan olingan mablag‘larni to‘plashi mumkin bo‘lgan 
autsorsing shartnomasi shartlariga ega bo‘lgan, ijaraga olingan maxsus 
ishlab chiqilgan texnologik xizmat sifatida tushunilishi kerak. Ixtiyoriy 
xayr-ehsonlarni to‘plash, saqlash va tarqatish masalalari yuzasidan, 
platforma 
olomon-to‘plam 
(olomon-platforma) 
hisoblanadilar. 
Crowdsour – “Crowdsour” (“Crowdsour”) “Crowdsour”ning vakili 
bo‘lib, u o‘z ixtiyori bilan Crowdsourcing loyihasida ishtirok etadi 
(olomon loyihasi). Shu bilan birga, mahsulotni xaridorlarga yetkazish 
orqali biz “olomon” tomonidan yaratilgan hamma narsani nazarda 
tutamiz, ya’ni. “Crowdsource” ishidan foydalanib, “crowdsourcing 
platformasi”ga asoslangan. Kalamush kimyo mahsuloti loyiha, mahsulot 
yoki xizmat bo‘lishi mumkin. 
Elektron tijoratda bu platformalardan foydalanish zamonaviy 
elektron tijoratdan samarali foydalanish imkonini beradi. Faqatgina bu 
platformalarda savdo va ijtimoiy (nodavlat) 
koldosh
lardan foydalanishni 
ajratish kerak. Xaridorlarni xarid qilish - mijozlar qiymatini qo‘shish va 
loyihaga, mahsulotga, xizmatga qo‘shimcha talab yaratish orqali 
daromad olish uchun, loyihani, mahsulotni, xizmatni yaratish, 
moliyalash, ishlab chiqarish jarayonida odamlarni (“olomon”, Internetda 
Crowdsourcing platformasi. Bu esa, mijozlar ishtirokida yaratilgan 
loyihani, mahsulotni, xizmatni targ‘ib qilish uchun elektron marketing 
vositasi sifatida xizmat qiladigan savdo qirqish bilan ta’minlaydi. O‘z 
navbatida, mijozlar o‘zlari mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan qo‘shimcha 
talabning shakllanishiga hissa qo‘shadilar. Misol uchun, ushbu turdagi 
koldoshlardan foydalanish Flickr, Vikipediya, P & G, YouTube, 
MySpace, Linux va boshqalar tomonidan ishlatiladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, “prognozlash bozori” “crowdsourcing” 
texnologiyasi sifatida qaralishi mumkin. Internet-muhitda Crowsourcing 
platformasidan foydalanib ixtiyoriy ravishda innovatsion g‘oyalarni 
/yechimlarni/ loyihalarni /mahsulotni/ xizmatni topish jarayonida 
odamlarni (“olomon” /crowdsource) jalb qilish - innovatsion ishlarni 

---

163 
amalga oshirishdir. Ushbu turdagi yurak-qon tomirlari “ochiq 
innovatsiyalar” tushunchasiga mos keladi, masalan, “fikr almashish”. 
Ijtimoiy (nodavlat) bo‘lmagan so‘rovlar - Internetda 
Crowdsourcing platformasidan foydalanib, kapital, mehnat va bilimlarni 
talab qiladigan vazifalarni (shu jumladan ijtimoiy jihatdan ahamiyatli 
bo‘lganlarni) tijorat maqsadlarida emas, balki ixtiyoriy ravishda hal 
qilish jarayonida odamlarni (“olomon”larning ko‘pchiligi) Masalan, 
“Active Citizen” Crowdsourcing platformasi. 
Crowdsourcingning yana bir turi - crowdfunding, moliyaviy 
krallanishni amalga oshirish va ommabop fondi platformasidan 
foydalanib ixtiyoriy xayr-ehson to‘plashdir. Ushbu holatda “olomon” 
mahsuloti loyihalarni moliyalashtirish uchun ko‘tarilgan mablag‘dir. J. 
Xauga ko‘ra, “crowdfunding” “jamoaviy pullar”dir. 
Vikipediya 2009-yilda moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga muhtoj 
bo‘lsa, onlayn ensiklopediya foydalanuvchilari 8 haftadan kamroq vaqt 
ichida 5,5 million yevro to‘plashdi. 1.5 million yevro Google qidiruvi 
ro‘yxatini e’lon qildi”. 2014-yil mart oyida Kickstarter (Kickstarter) 
yirik korporativ jamg‘armalaridan biri Kikstarter multfunding 
platformasi foydalanuvchilari tomonidan taqdim etilgan loyihalarga 1 
milliard dollar miqdorida moliyaviy yordam ko‘rsatdi. AQSh 
foydalanuvchilarining (663 mln Yevropaga taxminan 100 million dollar 
sarmoya yotqizgan Birlashgan Qirollik - o‘n baravar (53 million).
Crowdfunding 
ixtiyoriy 
xayriyalar 
to‘plangan 
loyihalarni 
rag‘batlantirish uchun elektron vositalar vositasi sifatida ishlaydi. 
Raqamli transformatsiyalar sharoitida Kompaniyalarning tabiatini 
o‘zgartirish. Internetda ish olib borishda va Crowdsourcing 
texnologiyalaridan foydalanishda, Crowdsourcing bilan aloqa xarajatlari 
kamayadi. Bozorga mahsulot va xizmatlarni ilgari surish, hamkorlar 
bilan tuzilgan shartnomalarni huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash 
xizmatlari, ya’ni “olomon”. Biz J. Coase (Coase) “shartnoma tuzishdan 
kelib chiqadigan xarajatlarni, ya’ni, shartnomani tuzish xarajatlarini 
tushungan, tranzaksiya xarajatlari haqida gapiramiz. Axborotni yig‘ish 
va qayta ishlash, muzokaralar olib borish va qarorlarni qabul qilish, 
kontraktlarni amalga oshirishni nazorat qilish va qonuniy himoya qilish 

---

164 
uchun xarajatlar”. 
Ishbilarmonlik muhitining raqamli shakllanishi “o‘zimizning 
barcha ishimiz” biznes modelimizdan “o‘zimizning ortiqcha tashqi 
manbalarimiz” biznes modeliga “o‘zimizning ortiqcha ixtiyoriy” olomon 
“biznes modeli” bo‘yicha biznesga o‘tishga olib keldi “Sof koldosh” 
modellari (ixtiyoriy “olomon”). 
Hozirgi kunda bu biznes asosan “o‘z ixtiyori bilan” olomon 
“modelini ishlatadi”. “Sof koptursing” biznes modeli bo‘lgan 
kompaniyalarning fotobanklari, YouTube video-xostingi, Wikipediya, 
ijtimoiy tarmoqlar va boshqalar. Internetda ishlaydigan kompaniyalarga 
xosdir. Ushbu turdagi kompaniyalar birinchi navbatda Internet-
auditoriya uchun raqobatlashadi, chunki u barqaror o‘sishni 
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ta’kidlash kerakki, ularning 
kapitallashuvi bevosita tarkibiy qismlarni ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilar, jamoa a’zolari, yetakchilar (potensial mijozlar) va 
ularning sonining o‘sish sur’atlariga bog‘liqdir. Misol uchun, Google 
sotuv vaqtida faqat to‘qqiz oy bo‘lgan 1.650 million dollarlik YouTube 
video xizmatini sotib oldi va shu tariqa faqat Crowdsourcing 
texnologiyasiga asoslangan marketing modelining yuqori investitsion 
jozibadorligini namoyish etdi. 
Birinchidan, korxona mijozlar sonini ko‘paytirish, axborot 
kompaniyalarining narxlarini boshqarish, ularning narxini oshirish, 
sug‘urta qoplamasi ko‘rsatkichlari, tranzaksiyani ayirboshlash darajasi 
(TCR), mijozlar hayoti qiymati (xaridorlar uchun to‘lov muddati) orqali 
yetkazib berish va (geografik) manzillarni aniqlash yo‘li bilan ularning 
samaradorligini oshiradi. Qiymat, CLTV) va boshqa mijozlar 
ko‘rsatkichlari. 
“Sof koldosh qidiruvi” biznes modelining o‘ziga xos xususiyati - 
ishlab chiqarish vazifalarini yurak-qon tomirlariga yetkazish. Bu 
muqarrar ravishda kadrlar darajasini pasayishiga olib keladi. 
Kompaniyalar kichik va rasmiy ravishda kichik korxonalar bilan bog‘liq 
bo‘lishi mumkin, biroq ish joyini olish uchun zarur bo‘lmagan yuzlab va 
hatto minglab ish yurituvchilarni ishga jalb qilish, ularning ish 
qobiliyatini va ta’til uchun to‘lovlarni to‘lash uchun ijtimoiy 

---

165 
javobgarlikni o‘z zimmasiga olmaydi va bu zamonaviy 
kompaniyalarning rivojlanishidagi tendensiya va korporativ boshqaruv 
tuzilmalarini soddalashtirish va yirik korporatsiyalarda ham boshqaruv 
darajasini kamaytirishga qaratilgan. 
Crowdsourcing nafaqat tijoriy kompaniyalarning biznes 
modellarini o‘zgartiradi. Kelgusida notijorat sohada ham vaqt va 
makonda cheklanmagan ochiq jamiyatlar yaratishga asoslangan 
mehnatni tashkil etishga o‘tish bilan birga o‘zgarishlar bo‘ladi. Misol 
uchun, olimlar bilimlarni olimlar uchun ilmiy tadqiqotlar muammolarini 
hal qilishda va o‘xshash insonlarni jalb qilish orqali ilmiy ishlarni tashkil 
qilishda yanada jozibador bo‘ladi. 
Shunday qilib, tizimli bo‘linmalar xodimlariga cheklangan 
mehnatkashlar jamoasining “eksklyuziyasi” boshlanadi. Bu, ayniqsa, 
ilmiy muammolarni hal etish turli professional sohalar mutaxassislarini 
talab qilganda to‘g‘ri. 
Bugungi kunda elektron-SQMSU metodologiyasi mutaxassislarni 
tayyorlash texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan va kelgusidagi 
loyihalar uchun ulardan foydalanish samaradorligi isbotlangan.