Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

Sotuvchi - korxonalar
sotuv bozorini kengaytiradilar, mahsulot 
yetkazib berish zanjirini va sotuv bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni 
qisqartiradilar, har bir buyurtma bilan alohida ishlash imkoniyatiga ega 
bo‘ladilar. 
Xaridor - korxonalar
bir joyning o‘zida tovar yetkazib 
beruvchilarni ham, mahsulot turini ham tanlash imkoniyatiga, 
mahsulotlarga narxlarni umumiy tushishiga, yuqori tezlik va xizmat 
ko‘rsatish sifatiga ega bo‘ladilar. Hamma ishtirokchilar uchun umuman 
olganda yutuq ish faoliyati rivojlanishida yangi istiqbollar vujudga 
kelishidadir. 
Korxona-iste’molchi munosabatlari andozasining 
xususiyatlari. 
Katalog zamonaviy axborot tizimini katta quvvatli qidiruv 
imkoniyatlarini solishtirish va mahsulotni birvarakayiga bir necha 
parametrlar bo‘yicha tanlashni, narxni, keltirib berish muddati, kafolati, 
xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalarni hisobga olgan 
holda ishlatishni tashkil qilib beradi. Bu model nisbatan uncha katta 

---

79 
bo‘lmagan mahsulotlar bilan tez-tez oldi-sotdi qiladigan kuchli sotuvchi 
va xaridor fragmentatsiyalashini tavsiflovchi tarmoqlar uchun afzaldir. 
Agar ko‘pgina oldi-sotdilar mashhur buyurtmachilar tomonidan 
ma’lum bir qoidalar asosida amalga oshirilsa va xaridorga sotuvchini 
tanlash uchun ko‘p mayda buyurtmachilar takliflari bilan o‘rganib 
chiqish zarurati bo‘lganida katalogli model qo‘l keladi va nihoyat, bu 
modelni talab yetarlicha bo‘lgan va narxlar kamdan - kam o‘zgarganida 
qo‘llash yaxshi samara beradi. 
Auksion
(kim oshdi savdosi) - narxlar qayd etilmagan, balki oldi-
sotdi jarayonida o‘rnatilgandagi savdo tashkiloti maydonchasi modeli. 
Bu model nostandart, o‘z yo‘nalishidagi yagona yoki sifati tez 
o‘zgaruvchi mahsulotlar (xizmatlar, mahsulotlar) narxini aniqlashga o‘z 
yondoshishlari bo‘lgan kompaniyalar tomonidan sotib olinganda yoki 
sotilganida ishlatiladi. Bu guruhga kamyob buyumlar, kapital uskunalar, 
avval ishlatilgan mahsulotlar, zaxiralar va boshqalar kiradi. 
Birja shunday savdo maydonchasiki, u yerda narx talab va taklif 
asosida belgilanadi, buning natijasida kuchli o‘zgarishlarga uchrashi 
mumkin. Bu model mahsulot va taklifni vaqtinchalik kelishuvini 
ta’minlaydi. U talab va taklifni real vaqt davomida kelishish 
mexanizmini tashkil qilishni, bozor narxini aniqlashni, shu bilan birga 
ro‘yxatga olish jarayoni va oldi-sotdi jarayonini o‘tkazishni talab qiladi. 
Bu model keng tarqalgan mahsulotlar uchun ma’qul hisoblanadi. 
Birja modeli talab va taklif notekis bo‘lgan bozorda o‘ziga 
kengroq jalb etadi. U bozor ishtirokchilari uchun ortiqcha yoki yuqori 
bo‘lgan talabni boshqarishga yordam beradi. Shuni ham alohida 
ta’kidlash lozimki, birjalar bir qancha holatlarda kompaniyalarga 
anonim holda oldi - sotdi qilishga imkon beradi, masalan, ovoza bo‘lish 
sotuvchi va xaridor tutgan o‘rnining raqobatbardoshligiga xalaqit berishi 
mumkin bo‘lgan holatida u katta ahamiyatga ega. 
Ko‘pincha virtual savdo maydonchalari bir emas, bir necha 
tashkilot ishlarining ko‘rib chiqilgan modellarini baravar ishlatadilar, 
qachonki, bu holatlarda mijozlar o‘zlarining imkoniyatlari darajasida 
savdo sxemalarini tanlab olishlari mumkin. 
Virtual savdo maydonchalarining yana bir o‘ziga xos xususiyati 

---

80 
ularning maxsuslashtirilganligidir. U quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
-
vertikal – biror-bir tarmoq yoki mahsulot turiga mo‘ljallangan; 
-
gorizontal (funksional) – ma’lum bir biznes-jarayonlarga 
mo‘ljallangan.