Toshkent tibbiyot akademiyasi termiz filiali

Muskullarning charchashi.
Charchash deb, alohida organ yoki butun organizm yohud 
to‘qimaning faoliyatidan so‘ng ish qobiliyatining vaqtincha pasayishiga aytiladi. Dam olishdan 
so‘ng charchoqlik bosiladi. Bir guruh muskullarning charchashi ergografda tekshiriladi. 
Muskullar ish vaqtida yoki statik vaziyatda uzoq qisqarib turganda yoki birorta jismoniy ish 
bajarganda charchaydi. Muskul charchaganda uning qisqarishidagi latent davr uzayadi, kuchi 
susayadi, ta’sirga javob reaksiyasi tszligi pasayadi, organizmning chidamliligi kamayadi. Bola 
qancha yosh bo‘lsa, shuncha tez charchaydi, ayniqsa bir turli muskullar tez charchab qoladi. 
Bolalar harakatsiz turganda tezroq charchaydi. Mehnat qobiliyatining uzoq saqlanishida va 
charchoqlikning boshlanishida markaziy nerv sistemasi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 
Adinomiya, ya’ni kamharakatlik va muskullarning kam harakatlanishi ichki organlariing 
rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. 6-7 yashar bolalar aniqlikni talab qiladigan va qarshilikni 
yengadigan harakatlar qilmaganidan charchamaganga o‘xshaydi. 7-8 yashar bolalarning mayda 
muskullari yetarlicha uyg‘un qisqarmaydi, aniq, mayda, nozik harakatlarni juda qiyinlik bilan 
bajaradi, binobarin, yozish, rasm chizishda, nina bilan ishlashda darrov charchab qoladi. Bunday 
bolalar katta odamga nisbatan ko‘p harakat qiladi, lekin kam energiya sarflaydi. 7-12 yashar 
bolalar ham harakatlari uyg‘unlashmaganidan tez charchaydi. Shuning uchun bu yoshdagi 
bolalar ko‘pi bilan 40-45 minut jismoniy mashq qilishi kerak. 11-12 yashar bolalar endi jismoniy 
kuch va chidamlilikni talab qiluvchi harakatlarni bajara boshlaydi. 14 yashar bolalarning nerv 
sistemasi va harakat apparati organlari hali yetarli rivojlanmagan bo‘ladi, shu tufayli katta 
odamga nisbatan 2,5 marta, 16 yashar bolalar 2 marta tez charchaydi. 
Turli xil jismoniy mashg‘ulotlarii olib borishda, maktab oldi uchastkasi va ishlab chiqarish 
praktikasida yuqoridagilarni hisobga olish zarur. Shuning uchun bolalar gimnastika bilan 
shug‘ullanganda, mehnat qilganda tez-tez dam berish, ish sur’ati va turiii va bola o‘z holatini 
o‘zgartirib turishi kerak. 
Skeletning xarakat funksiyasi muskullar qisqarishi tufayli vujudga keladi. Odam organizmida 
600 yaqin muskullar bor. Skelet muskullarining qisqarishi odamning ixtiyoriga bog‘liq. Skelet 
muskullari qisqarganda muskullardagi retseptorlardan markazga intiluvchi impul’slar markaziy 
nerv sistemasiga keladi. Natijada skelet muskullarining koordinatiyalashgan xarakati vujudga 
keladi. Organizmdagi barcha muskullar ikki turga: silliq va ko‘ndalang targ‘il muskullarga 
bo‘linadi. 
Ko‘ndalang targ‘il qisqarishi.
Skeletni qoplab turgan muskullarning ko‘ndalang targil muskullar 
deb ataladi. Ularga qo‘l, oyoq, gavda, nafas olish muskullari kiradi. Ular tez qisqaradi. 
Organizmdagi muskullarning qisqaruvchi qismi tanasi va passiv qismi – paylari bor. Skelet 
muskullari shakliga qarab uzun, kalta, serbar bo‘ladi. Uzun muskullar duk shaklida bo‘lib, qo‘l 
va oyoqda joylashgan. Skelet muskullari organizmda ma’lum shakl berib turadi. 

---

Skelet muskullari nerv tolasidan kelayotgan qo‘zg‘alish impul’si qisqarish bilan javob beradi. 
Muskulga bitta qisqarish kelsa yakka qisqarish ro‘y beradi. Organizmdagi muskullarning 
qisqarishi yakka qisqarishlar yig‘indisidan asbob yozib olishi mumkin. Muskullarga markaziy 
nerv sistemasidan doimo impul’slar uzoq qisqarib turadi. Muskullar bu impul’slarga uzoq 
qisqarib muskulning shu tetonik qisqarish yoki tetanus deb ataladi. Tetanus ikki xil bo‘ladi: 
tishchali va silliq tetanus. 
Muskulning ishi kilogramometrlar bilan o‘lchanadi, ya’ni yuqoriga ko‘tarilgan yuk og‘irligini, 
ko‘tarilish balandligi ko‘paytmasi bilan o‘lchanadi. Muskullar statik va dinamik ish bajaradi. 
Muskullarning uzoq vaqt qisqarmasdan tura olishi statik ish hisoblanadi. Dinamik ishda 
muskullar yuk ko‘taradi. Statik holatga tik turish kiradi. Muskullar statik ishda dinamik ishga 
nisbatan kam ish sarflaydi. Dinamik ishda ko‘p energiya sarf bo‘ladi, modda almashinuvi ortadi. 
Dinamik ishda muskullar kamroq charchaydi. Statak ishda muskulga qon kelishi kamayadi, 
ovqatlanish susayadi. Muskullarni ish qobilyatini o‘lchash uchun ergograf asbobi qo‘llaniladi. 
Bolaning 6-7 yoshidan boshlab muskulning kuchi orta boradi, 8-9 yoshda muskul kuchining 
ortishi ancha tez bo‘ladi. Muskullar ish vaqtida yoki statik hollarda uzoq muddat qisqarib turishi 
yoki birorta jismoniy ish bajarganda charchaydi. Bolaning yoshi qancha kichik bo‘lsa, u shuncha 
tez va oson charchaydi, ayniqsa, bir turli muskul faoliyatida, harakatsiz holatda kattalarga 
nisbatan tez charchaydi. Muskullar charchashining boshlanishida markaziy nerv sistemasining 
hal qiluvchi rol o‘ynashini Sechanov I.M., Pavlov., Vvedenskiy N.E. va A.A. Uxtomskiylar o‘z 
tekshirish ishlarida ko‘rsatib berdilar. 7-8 yoshgacha bo‘lgan bolalarda mayda muskullarni 
qisqarishining koordinatsiyasi yetarli bo‘lmaganligi sababli ular aniq, mayda va nozik 
harakatlarni juda qiyinlik Bilan amalga oshiradilar. Shuning uchun ular tez charchaydilar. 7-12 
yoshli bolalarda harakatlarning koordinatsiyalashmaganligi tufayli tez charchash vujudga keladi. 
Shuning uchun jismoniy tarbiya 40-45 minutdan ortmasligi kerak. 7-8 yoshli bolalar katta 
odamga nisbatan ko‘p mayda harakatlarni bajaradilar, lekin kam energiya sarf qiladilar. 14 
yoshli bolalarda nerv sistemasi va harakat apparati yetarli rivojlanmaganligi tufayli katta odamga 
nisbatan 2:5 marta, 16 yoshda 2 marta ortiq charchash vujudga keladi. Bu ma’lumotlar turli xil 
jismoniy mashg‘ulotlarni olib borishda, maktab oldi yer uchastkasida, ishlab chiqarishda 
e’tiborga olinishi kerak. 
Jismoniy mexnat davrida ish xolatini, tempini, pozasini o‘zgartirish, tez-tez dam berish, ijobiy 
emotsional xolatini vujudga keltirish kerak. 7-8 yoshli bolalarda muskularning aniq, noziq 
xaraqatlarni bajarish qobilyatiga ega bo‘lgan chaqqonlik bo‘lmaydi. Bunday chaqqonlik asta – 
sekin paydo bo‘ladi. Jismoniy mashqlar xarakat tezligi va chaqqonlikni orttiruvchi omillardan 
biri hisoblanadi. 30 yoshdan so‘ng muskullar qisqarishining yashirin davri uzayadi, xarakat 
tezligi kamayadi. Chapaqay bolalarda chap tomondagi gruppa muskullarni maksimal chastotasi 
o‘ng tomondagi shunday gruppa muskullarga qaraganda yuqori bo‘ladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha 
xarakat tempi 1,5 martaga ortadi. O‘smirlarda balog‘atga yetish davrida muskullarning kuchi tez 
ortadi. Bolaning 6-7 yoshida yozuvchi muskullar kuchi bukuvchi muskullar kuchiga nisbatan 
ortiq bo‘ladi. Bunga sabab o‘ng qo‘l ko‘p qon bilan ta’minlanadi. 8 – 10 yoshda o‘g‘il bolalar 
o‘ng qo‘lining kuchi qiz bolalardan 1-3kg. ortiq, 13 yoshda 7 kg., 16 yoshda 15 kg., 19 yoshda 
17,5 kg., 22 yoshda 18 kg teng. Chidamlilik ma’lum gruppa muskullarni ish qobilyatini uzoqroq 
saqlash, o‘ziga xoslilik bilan xarakterlanadi. Yosh ortgan sayin dinamik ishga chidamlilik ortib 
boradi. Chidamlilik 12 – 15 yoshda o‘g‘il bolalarda ancha ortadi.