Toshkent tibbiyot akademiyasi termiz filiali

---

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI TERMIZ FILIALI 
DAVOLASH ISHI YO`NALISHI 109-B GURUH O`QUVCHISI 
TO`RAMURODOV RASULBEKNING ANATOMIYA LEKSIYA 
FANIDAN TAYYORLAGAN MUSTAQIL ISHI
 
Muskullarning tuzilishi, fiziologiyasi, gigienasi va yosh xususiyatlari
Muskul sistemasi. 
Odam organizmida 600 dan ortiq muskul bo‘lib, katta yoshli odam tanasi 
vaznining 45–50% ni tashkil qiladi. Odamning harakatlari, mehnat faoliyati, nutqi, nafas olish 
harakatlari va boshqa fiziologik funksiyalari muskullarning guruh-guruh bo‘lib, reflektor harakat 
qilishi natijasida sodir bo‘ladi. Muskullar atrof-muhitdagi turli omillarning sezgi organlariga 
ta’sir qilishi va ana shu ta’sirning markazga intiluvchi nervlar orqali bosh miyaga yetib borib, 
analiz-sintez jarayonlari natijasida markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelishi 
tufayli harakatlanadi. Bundan tashqari, ichki organlarning faoliyati skelet muskullarining 
funksional holatiga reflektor ravishda ta’sir etadi. 
Ko‘ndalang yo‘lli muskul to‘qimasi ko‘ndalang targ‘il muskul skelet va yurak muskul 
to‘qimasiga bo‘linadi. Ko‘ndalang yo‘lli muskul deyishiga sabab, elektron mikroskop ostida 
ko‘rilganda, uning och va to‘q rangdagi guruh bo‘lib joylashgan. Muskul hujayralaridagi juda 
to‘g‘ri tartibda joylashgan mikrofibrillalar va ularning qismlari (aktin va miozin tolalari) dir. 
Elektron mikroskopida ko‘rilganda ko‘ndalang aktin va miozin tolalari silliq muskulga nisbatan 
noteks taqsimlanganligi bilan farq qiladi. 
Har qanday muskulning boshlanish qismi–boshi va birikish qismi–dumi bo‘lib, keng tanasi, 
ya’ni qorni muskul tolalaridap tuzilgan. Muskul boshi bilan tanaga yaqin suyakka, dumi bilan 
tanadan uzoqroqdagi suyakka birikib, qisqarganda bo‘g‘imda harakat sodir bo‘ladi. Muskullar 
tolalarining yo‘nalishiga qarab duksimon, yarim patsimon, ikki yoqlama patsimon, tasmasnmon 
va ikki qorinchali bo‘lishi mumkin. Har qaysn muskul tashqi tomondan biriktiruvchi to‘qimadan 
tuzilgan yupqa parda bilan o‘ralgan, bu parda fassiya deb ataladi. Fassiya alohida muskulni, bir 
qancha muskulni va muskullarning hammasini o‘rab turishi mumkin. 
Yumaloq muskullar og‘iz, ko‘z atrofida uchraydi. Kalta yo‘g‘on muskullar baquvvat bo‘lib, 
yuqorigi, pastki kamarlarda va gavda orasida uchraydi (masalan, dumbaning deltasimon 
muskullari). Organizmdagi muskullar boshlanish, birikish joyiga ko‘ra, yelka-bilak muskuli, 
funksiyasiga ko‘ra, chaynash muskuli, bukuvchi muskullar va hokazo, ikki boshli va hokazo. 
Tuzilishiga ko‘ra, yarim payli muskul va boshqalar; joylashishiga ko‘ra, peshona, yelka 
muskullari va xokazo; shakliga kura, trapesiyasimon, rombsimon muskullar deb ataladi va 
xokazo. 
Muskullar fiziologiyasi.
Organizmdagi barcha muskullar ikki guruhga: ko‘ndalang-targ‘il va 
silliq muskullarga bo‘linadi. Muskullarning asosiy vazifasi qisqarish bo‘lib, ularning yordamida 
organizmdagi barcha harakatlar vujudga keladi. Ko‘ndalang-targ‘il muskullar (skelet muskullari) 
odam va hayvonlarning faol harakat qilishini ta’minlaydi. Ichki organlaniing devorlari silliq 
muskullardan tuzilganligi sababli, barcha ichki organlaniing harakatlari ana shu muskullarning 
faoliyati bilan bog‘liq. Masalan, oziqalarning hazm organlari bo‘ylab harakati, qon tomirlarining 
kengayib-torayishi 
va 
hokazo. 
Muskullarning tuzilishi. 
Muskullar maxsus parda-sarkolemma bilan o‘ralgan muskul tolalaridan 

---

tuzilgan. Muskul tolalarining protoplazmatik moddasi va qisqaruvchi talaygina ipsimon 
elementlari-miofibrillari bor. Muskul tolasi pardasining ustida yadrolari joylashgan. 
Miofibrillalar muskulning asosiy funksional elementlaridir. Ko‘ndalang-targ‘il muskul 
miofibrillalari mikroskop ostida birin-ketin joylashgan qoramtir va rangsiz disklarga 
bo‘lingandek bo‘lib ko‘rinadi, bu disklar A va I harflari bilan ifodalanadi. A disk (anizotrop 
disk) kuchli darajada ikki yoqlama nur sindiradigan bo‘ladi, I disk esa (izotrop disk) ikki 
yoqlama nur sindirish qobiliyatiga ega emas. Bu tolalar ikki xil nur sindirganliklari uchun 
mikroskop ostida qaralganda ko‘ndalang-targ‘il bo‘lib ko‘rinadi. 
Miofibrillalarning anizotrop disklari muskulning qisqarishini ta’minlasa, izotrop disklari ularga 
elastiklik beradi. Muskul tolalari ranglari bilan ham bir-biridan farq qiladi. Qizil rangli tolalar 
sarkoplazmaga boy, miofibrillalari kam bo‘ladi, oqish rangli tolalarning sarkoplazmasi oz, 
miofibrillalari esa ko‘p bo‘ladi. Silliq muskullar ko‘ndalang-targ‘il muskullardan shu bilan farq 
qiladiki, ular mikroskop ostiga qo‘yib qaraganda navbat bilan joylashuvi, qoramtir va rangsiz 
disklari ko‘rinmaydi. Muskullar ish bajarish darajasiga qarab qon, limfa tomirlari va nerv tolalari 
bilan ta’minlangan. 
Muskullarning kuchi tolalarining ko‘ndalang kesimiga, ko‘p-ozligiga bog‘liq. Muskulning har 
bir santimetri o‘rta hisobda 10 kg yuk ko‘taradi. Ularning ishi nerv sistemasiniig 
qo‘zg‘aluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitga bog‘liq, muntazam ravishda mashq qilib 
turgan odamning muskullari baquvvat bo‘ladi, kon tomirlar bilan yaxshi ta’minlanadi, 
organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi. 
Muskullar egiluvchan, bir oz yopishqoq bo‘lib, tashqi muhit ta’sirida cho‘ziladi yoki qisqaradi. 
Qisqarganda bo‘g‘imlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bo‘g‘imdan o‘tishiga qarab, bir 
bo‘g‘imli (masalan, deltasimon muskul) va ko‘p bo‘g‘imli (masalan, barmoqlarni bukuvchi 
chuqur muskul) bo‘ladi. Muskullar bo‘g‘imlardagi harakatda ishtirok etishiga qarab, sinergist va 
antago
nist 
muskullarga bo‘linadi. Sinergist muskullar qisqarganda umumiy harakat vujudga 
keladi. Masalan, yelka, bilak va yelkaning ikki boshli muskullari qisqarganda, tirsak bo‘g‘imida 
bukish harakati sodir bo‘ladi. Antagonist muskullar qisqarganda qarama-qarshi harakatlar 
vujudga keladi. Masalan, yelka, yelka-bilak va yelkaning ikki boshli muskullariga yelkaning uch 
boshli muskuli antagonistdir. U qisqarsa, tirsak bo‘g‘imida yozish harakati sodir bo‘ladi. 
Muskullar suyaklarni harakatlantirishda richag qonuni asosida ta’sir etadi. Masalan, birinchi 
tartib, ya’ni muvozanat richagida tayanch nuqta o‘rtada, muskulning tortish va og‘irlik kuchi ikki 
chetda, ulariing yelkasi va yo‘nalishi bir xil bo‘ladi. Masalan, ensa-atlant bo‘g‘imida kalla 
muvozanatining saqlanishi. Bu richagda tayanch nuqta o‘rtada bo‘lib, kalla yuz qismining vazni 
oldingi yelkada, ensaga birikkai muskullarning tortish kuchi orqada, bularning yelkasi bir-biriga 
teng bo‘ladn. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. 
Bunda m. t. k. – muskulning tortish kuchi; t. n.–tayanch nuktasi; o. k.– og‘irlik kuchi. Bunday 
richagda normal muvozanat saqlanadi. 
Ikkinchi tartib richag kuch richagi deyiladi, bunda tayanch nuqta chetda, og‘irlik kuchi o‘rtada 
bo‘ladi. Mus kulning tortish kuchi ikkinchi chetda bo‘lib, yelkasi uzun. Bu richagda 
qatnashuvchi muskullarning yelkasi uzun bo‘lgani uchun kuchli ish bajariladi. 
Uchinchi tartib richagda