Toshkent tibbiyot akademiyasi ergashev u. Y. Xirurgik kasalliklar

Me’dа vа 12- bаrmoqli ichаkning yarа kаsаlligi 
Meʼda va 12-barmoqli ichakning yara kasalligi - hozirgi zamon 
gastroenterologiyasining asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Bu kasallik 1000 
aholiga hisob qilganda 4-5 hollarda uchraydi. Kasallik yoshlar va yoshi ulgʼaygan 
hamda keksa odamlarda ham uchrab tursada, asosan 20-40 yoshdagi kishilarda 
boʼladi. Yoshlikda uning duodenal formasi, keksalikda meʼda yarasi uchraydi. 
Erkak va ayollarda uchrash nisbati yoshlarda va oʼrta yoshlarda 5/6, yoshi 
ulgʼaygan odamlarda 3/1 va keksalarda deyarli 1/1. Bemorlarning nogiron 
boʼlishlari jihatidan yara kasalligi 2- oʼrinni egallaydi (yurak-tomirlar 
kasalliklaridan keyin). 
Yara kasalligi etiologiyasi murakkab va hal qilinmagan masala hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda omillarning 3 asosiy guruhi: nerv, gumoral va mahalliy omillar 
mavjud. Konstitutsiya, irsiyat, tashqi muhit sharoitlari muayyan rol uynaydi. 
Meʼda yaralari shilliq pardaga ximiyaviy va fizik omillar, dori preparatlari 
taʼsiridan, qon aylanishining buzilishi, gipoksiya va boshqalardan paydo boʼladi, 
bu shilliq parda butunligi buzilishiga olib keladi. 
Ultserogen omillarga (M. I. Kuzin boʼyicha, 1986) quyidagilar: tugʼma 
(parietal hujayralar massasi oshishi, nerv sistemasi reaktivligi xususiyatlari, O/I 
(qon gruppasi); stress holatlar (kasbkorga oid va ruhiy zoʼriqishlar, shikastlar, 
kuyish, sepsis); kislotali-ishqor muvozanat holatining buzilishi, antroduodenal 
dismotorika; ovqatlanishning notoʼgʼri maromi; surunkali och qolish; dori-
darmonlar (atsetilsalitsilat kislota, indometatsin, glyukokortikoidlar); endokrin 
bezlar taʼsirlari (gipokaliemiya, surunkali pankreatit tashqi sekretor funktsiyaning 
pasayishi bilan, Zollinger - Ellison sindromi; kalqonsimon oldi bezi, gipofiz, 

---

316 
buyrak usti bezi adenomasi); jigar, buyrak, oʼpkaning surunkali kasalliklari, qon 
aylanishining oʼtkir va surunkali buzilishlari. 
Meʼda va 12-barmoqli ichakda yara defekti hosil boʼlishiga agressiya omillari 
(xlorid kislota, pepsin, motorika buzilishlari, shilliq parda shikastlari, ovqatlanish 
omillari va tashqi muhit taʼsirlari) va himoya omillari (shilliq parda rezistentligi, 
ishqoriy sekretsiya, antroduodenal kislota «tormozi», ovqat xarakteri va boshqalar 
oʼrtasidagi dinamik muvozanatning buzilishi imkon beradi. 
Yara kasalligi paydo boʼlish mexanizmining murakkabligi hisobiga 
olinadigan boʼlsa, qonservativ davolashning ham, operatsiya usulini tanlashning 
ham qiyinligi oʼz-oʼzidan ravshan boʼladi. 
Patologik anatomiyasi. Meʼda va 12-barmoqli ichak shilliq pardasi va 
birmuncha chuqur joylashgan devorlarining defekti (nuqsoni) yara deyiladi, uning 
oʼlchamlari va chuqurligi har xil boʼlishi - yuza yaradan (shilliq parda 
chegarasida), to uning hamma qatlamlarini qamrab oladigan chuqur (perforativ va 
penentratsiya qiladigan) yaralargacha, bir necha millimetrdan, to «gigant» 
yaralargacha(3-5 sm va undan katta) boʼladi. Meʼda yaralari asosan kichik 
egrilikda, kamroq- tanasida va katta egriligida, 12-barmoqli ichakda - uning 
piyozcha qismida, kamroq- postbulbar qismida joylashadi. Yara bitgandan keyin 
meʼda piyozcha qismi shaklini buzadigan chandiq qoldiradi, baʼzan chiqish qismi 
torayishiga - stenoziga olib keladi. 
12-barmoqli ichakning yara kasalligi odatda navqiron va oʼrta yoshda 
boshlanadi, biroq 60 dan oshgan odamlarda paydo boʼlishi ham mumkin 
(«kechikkan» yaralar). Kechishining davriyligi, mavsumiy (bahor-kuzda) qoʼzishi, 
kunduzgi maromi, tungi ogʼriqlar va ovqat yeyilgandan keyin tinchiydigan och 
ogʼriqlar, jigʼildon qaynashiga xos boʼladi. Ogʼriq maromi ifodalangan: ochlikda - 
ogʼriq boshlanadi, ovqat yeyilganda - yengillashadi, ochlikda - yana ogʼriq 
bosh¬lanadi. Bu «uch fazalilik» jarayonning yaqqol12- barmoqli ichakda 
joylashganidan darak beradigan asosiy diagnostik-anamnestik belgi hisoblanadi. 
Ogʼrik xarakteri, doimiyligi oʼzgarganda, orqa, yelka, kurakka oʼtganda yara 
penentratsiyasihaqida oʼylash lozim. 

---

317 
Odatda jarayon qoʼzigan davrda paydo boʼladigan qusish bemorga birmuncha 
yengillik beradi, u nordon, unda ovqat aralashmasi boʼlmasligi mumkin. Qusuqda 
ovqat boʼlishi, ayniqsa qusishdan bir muncha oldin yoki qusish oldidan ovqat 
yeyilgan boʼlsa, bu holda stenoz bilan bogʼlik boʼlgan evakuatsiya buzilishi 
toʼgʼrisida fikr yuritish mumkin. 
Bemorlarning umumiy holati, odatda, kam oʼzgaradi yoki umuman 
oʼzgarmaydi. Bemorda ozib ketish kuzatilmaydi, bu aksariyat bemorning ogʼriqni 
yoʼqotish uchun ovqat yeb turishiga intilishi bilan bogʼlik boʼladi. Stenoz paydo 
boʼlganda va ovqat oʼtkazuvchanlikning buzilishlarida ozib ketish qayd qilinadi, 
xolos. 
Duodenal yara diagnostikasida, umumiy qabul qilingan tekshirishlardan 
tashqari, meʼda sekretsiyasini tekshirishga katta ahamiyat beriladi. Kislotalilikning 
yuqoriligi (bu meʼdaning boshqa kasalliklarida ham uchrasada) bazal davrda ham, 
gistamin va insulin bilan ragʼbatlantirishdan keyin ham 12-barmoqli ichak yarasi 
uchun xos. 
Ragʼbatlantirilgan kislotalilik koʼrsatkichlarining yuqoriligi – gipersekretsiya 
(soatiga 40 mmoldan yuqori) yara teshilishi (perforatsiya) yoki qon ketishi kabi 
asoratlar boʼlishi mumkinligini koʼrsatadi, KBI (kislotaning bazal ishlanishi) ning 
yuqori koʼrsatkichlari Zollinger - Elisson sindromiborligi mumkinligidan dalolat 
beradi. Bu holda qondagi gastrin mikdorini tekshirish kerak.