bo‘lishini ta’minlashi lozim.
o‘qituvchining o‘qitish vositasi bilan o‘quvchi-talaba ongiga axloqiy
tushunchalami singdirishiga katta ahamiyat beriladi.
Gerbart axloqiy tarbiyaning o‘ziga xos vositalari qatorida
quyidagilami ko‘rsatib o‘tadi:
1. Tarbiyalanuvchini tiyib turish (shaxsni boshqarish, uni itoatkor
bo‘lishga o‘rgatish - bu vositaga xizmat qiladi). Tarbiyalanuvchilar
uchun xatti-harakat chegaralarini belgilab qo‘yish kerak.
2. Tarbiyalanuvchini belgilab olish, ya’ni uni shunday sharoitga
qo‘yish kerakki, bu sharoitda u «quloq solmaslik og‘ir kechinmalarga
olib kelishini» faqat tarbiyachining ko‘rsatmalaridangina emas, balki
shu bilan birga o‘z tajribasidan ham tushunib oladigan bo‘lsin.
3. Xulqning aniq qoidalarini belgilab qo‘yish.
4. Tarbiyalanuvchining ko‘nglida «osoyishtalik va ravshanlib>
boiishini ta’minlab turish, ya’ni «tarbiyalanuvchida haqiqatga nisbatan
shubha tug‘ilishi» uchun asos bermaslik.
5. Ma’qullash va sazo berib turish y o ii bilan bolaning ko‘nglini
«to‘lqinlantirib» turish.
6. Tarbiyalanuvchini
«xabardor» qilib turish, ya’ni uning
nuqsonlarini ko‘rsatib va tuzatib turish.
Axloqiy tarbiyada jazo choralarini ham qoilash kerak, lekin
intizom o‘matish uchun qoilaniladigan jazo choralari tarbiyalash
maqsadida beriladigan jazo choralaridan farq qilishi lozim, tarbiyaviy
jazo
choralari
qasos
g‘oyasi
bilan
bogianmasdan,
balki
tarbiyalanuvchiga xayrixohlik bilan qilinayotgan ogohlantirish choralari
boiishi lozim.
Tarbiyalanuvchining ongida har bir narsani o‘zimcha mustaqil hal
qila beraman, degan fikming kuchayib ketishiga yo‘l qo‘yish juda
xavflidir.
Tarbiyalanuvchining
har
qanaay
odamlar
orasida
(ulfatchilikda) boiishiga juda ehtiyotlik bilan qarash kerak,
«ijtimoiy
turmush oqimi tarbiyalanuvchini o ‘z girdobiga tortmasligi va tarbiyaga
qaraganda zrroq blib ketmasligi lozim». Gerbart tarbiyachining
obro ‘sini nihoyat darajada yuqori ko ‘tarishni talab qildi, bu obro'
tarbiyalanuvchining nazarida k o ‘pchilikning fikridan» hamisha ustun
bladi deb hisobladi, shuning uchun ham «tarbiyachi juda zo ‘r obro ‘ga
ega blishi, tarbiyalanuvchi bunday obro' oldida boshqalarning har
qanday fikrini nazar-e ’tiborga olmaydigan bo ‘lishi g ‘oyat zarurdir».
Gerbart g‘oyalari Germaniyada, Rossiyada, Amerikada, G‘arbiy
Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida keng tarqaldi. Yevropa va AQSh
da klassik o‘rta maktablar ko‘p jihatdan Gerbart pedagogikasiga
asoslanib qurildi. Gerbartning bolalami boshqarish tizimi keng yoyildi.
Bu tizim bolalar tashabbusini bo‘g‘ishga va ulami kattalaming obro‘yiga
hech so‘zsiz bo‘ysundirishga qaratilgan tizim edi.
Gerbart pedagogikani ilmiy fan darajasiga ko‘tarish uchun ko‘p ish
qildi. U pedagogikaning o‘ziga xos tushunchalar tizimi borligini
ko‘rsatdi.
Shunday qilib, Gerbartning didaktika masaialarini ishlab chiqishi
ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning ko‘p tomonlama qiziqish
to‘g‘risida, taiimning tizimli boiishi, qiziqish va diqqatni o‘stirish
to‘g‘risida aytgan fikrlari hech shubhasiz qimmatlidir.
ADOLF DISTERVEG (1790-1866) pedagoglik sohasida samarali
ish olib borish bilan bir vaqtda, matematika, nemis tili, geografiya,
matematik geografiya, astronomiyaga doir yigirmadan ortiq darslik va
o‘quv qoilanmalari nashr qildi; bu darsliklar va o‘quv qoilanmalari
Germaniyada va boshqa ko‘pgina mamlakatlarda katta shuhrat qozondi.
U «Nemis muallimlarining muallimi» degan faxrli unvonga sazovor
boidi.
Disterveg ham xuddi Pestalossi singari tarbiyaning eng muhim
prinsipi - uning tabiatga uyg‘un boiishidir, deb hisobladi. U tarbiyaning
tabiatga uyg‘un boiishini quyidagi mazmunda talqin qildi, ya’ni tarbiya
odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib borilishi, o‘quvchining
yoshi va o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak, dedi.
0 ‘qituvchilar o‘quvchi-talabalar diqqati, xotirasi, tafakkurining o‘ziga
xos belgilarini sinchiklab o‘rganishlari kerak, deb psixologiyani
«tarbiya to‘g‘risidagi fanning asosi» deb bildi. Uning katta xizmati
shundaki, pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning
manbai deb hisobladi. U mohir pedagoglaming yoshlami tarbiyalash va
bu sohadagi ish tajribalarini o‘rganish zarurligini ta’kidlab o‘tdi.
Disterveg tabiatga uyg‘un boiish prinsipiga qo‘shimcha ravishda
tarbiya madaniy uyg‘un xarakterda boiishi hamkerak, deb talab qildi. U
taiimning asosiy vazifasi taiim oluvchilaming aqliy kuchlarini va
qobiliyatlarini o‘stirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal
taiim moddiy taiim bilan chambarchas bogianganligini ko‘rsatib,
Pestalossiga nisbatan olg‘a tomon katta qadam qo‘ydi. Disterveg, taiim
oluvchining sof formal taiim boimaydi, lekin taiim oluvchining o‘zi
mustaqil olgan
bilimlari va malakalarigina qimmatga egadir, deb
uqtirdi.
Taiim yosh avlodning har tomonlama kamolotga yetishiga va uning
axloqiy tarbiyasiga yordam berishi lozim. O ‘qitilayotgan har bir narsa
669
ta’lim jihatdan qimmatga ega bo‘lish bilan bir qatorda, axloqiy
ahamiyatga ham egadir.
Disterveg takomillashib boruvchi ta’lim didaktikasini yaratdi, bu
didaktikaning asosiy talablarini ta’limning 33 qonuni va qoidasi
tariqasida bayon qilib berdi. Disterveg awalo tabiatga uyg‘un qilib, bola
idrokining xususiyatlariga muvofiq qilib, o‘qitishni talab qildi. U
misollardan qoidalarga: buyumlar va bu buyumlar to‘g‘risidagi aniq
tasawurlardan shu buyumlami ifodalovchi so‘zlarga o‘tishni taklif qildi.
Disterveg o‘quvchi-talabalami ulaming sezgi organlari bevosita his qila
oladigan buyumlar bilan tanishtirishga juda katta ahamiyat berish bilan
bir vaqtda, shaxsning o‘z sezgi a’zolari bilan idrok qilayotgan butun
materialni o‘ylab ko‘rishi va anglab olishi zarurligini uqtirib o‘tadi.
Disterveg taklif qilgan ko‘rsatmali ta’lim «yaqindan uzoqqa», «oddiy
Do'stlaringiz bilan baham: 
