Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

inyan,  konfutsiylik,  legizm,  daosizm,  ismlar  maktabi,  maoizm 

ta ’limotlari taraqqiy etgan.

Bu  taiimotlar  asosan,  axloqiy-siyosiy  xususiyatga  ega  bo6lib, 

mamlakatda  davlat  qurilishini  isloh  qilish,  idora  tizimini  yaxshilashga 

qaratilgan, harakat tufayli  falsafiy  fikr ham siyosiy tus oldi,  shu harakat 

jarayonida  Konfutsiy  o‘z  taiimotlari  bilan  siyosat  maydoniga  chiqdi.

1  Qarang:  KoHcraHTHHOB 

H.A., 

Me^HHCKHH 

E.H. 

UIa6aeBa M.O.  HcTopHa neaaronnoi.  y*ie6.noco6He.  -MocKBa, 

H3a~Ba «ripocBemeHHe», 2004, c.25-26

2

 Dao -  Xitoy klassik  falsafasida eng muhim kategoriyalardan biri.

3

 Daosizm -  «dao» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «yo‘l», «taraqqiyot», «dunyo» negizi degan ma’noni bildiradi.

113

---

Uning  taiimotlari  shogirdlari  tomonidan  «Lun  oy»  («Suhbat  va 

muhokamalar») asarida bayon qilindi, rivojlantirildi, keyinchalik rasmiy 

mafkuraga aylandi.

Asosiy  negizini  «Dao  de  szin»  va  «Chjuan  -  szi»  asarlarida  aks 

ettirilgan daosizm  taiimotida  inson faoliyatini  cheklab qo‘yadigan har 

qanday  qonun  va  qoidalar  qoralanadi.  Daosizmning  diqqat  markazida 

tabiat,  koinot va inson turadi. Ammo bu ibtidolar mantiqiy — aqliy y o i 

bilan  emas,  balki  mavjudlik  tabiatiga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  kirib  borish 

yordamida bilib olinadi. Dunyo hech qanday sabablarsiz doimiy harakat 

va  o‘zgarishda  boiib,  rivojlanadi,  yashaydi  va  sirtqi  natijasida emas, 

balki mavjudlik tabiatiga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib borish yordamida bilib 

olinadi.  Dunyo  hech  qanday  sabablarsiz doimiy  harakat va o‘zgarishda 

boiib,  rivojlanadi, yashaydi  va sirtqi sabab natijasida emas,  balki  ichki 

sabab  natijasida  vujudga  kelgan.  Borliq  haqidagi  taiimotda  yo‘1 

tushunchasi  -   dao  markaziy  maqomdadir.  Daosizm  aqidasiga  ko‘ra, 

tafakkuming  maqsadi,  insonni  tabiat  bilan  «qo ‘shilib  ketishi»dadir, 

negaki u uning tarkibiy qismidir.

Sivilizatsiya  yutuqlaridan  voz  kechish 

targib  etiladi.  Bu 

yo‘nalishda tabiat va olam sharaflanadi, kishilar  tabiiylikka chiqariladi.

Xitoydagi  falsafiy  yo‘nalishlardan  yana  biri  —  ismlar  maktabi 

voqelikni  til  ifodasi  masalalari  orqali  hal  qilishga yo‘naltirilgan  edi.  U 

ashyolar  munosabati 

va  shu  munosabatlaming  o‘zini  tadqiq  etdi, 

so‘ngra  esa  hukmlar  va  ismlaming  bir-biriga  muvofiq  kelishligini 

tekshirdi.

Moistlar  maktabi  o‘z  ismini  uning  asoschisi  Mo-szi  (er.ol.  479- 

431-y)  nomidan olgan.  Unda asosiy  maiumot va e’tibor  ijtimoiy axloq 

muammolariga  qaratilgan  boiib,  uni  amalga  oshirish  istibdodiy 

hokimiyat  boshlig‘ining  qafiy  tashkilotchiligi  vositasida  namoyon 

boiishi  bilan  bogianadi.  Bu  maktablar  jismoniy  mehnat  uning 

tinglovchilarini 

tarbiyalashning 

asosiy 

vositasi 

hisoblangan. 

Moistlaming  taiimoti  -   Konfutsiy 

taiimotining  butunlay  qarama- 

qarshisidir.  Uning  butun  ma’nosi  umumiy  muhabbat  g‘oyalari,  o‘zaro 

manfaat  va  muvafaqqiyat  qozonilayotganligi  ifodalanadi.  Jamiyatdagi 

barcha  odamlar  uchun  majburiy  sifatda  umumiy  o‘zaro  insonparvarlik 

me’yori tavsiya  etiladi,  barcha kishilar bir-biriga foyda keltirish haqida 

g‘amxo‘rlik  qilishlari  lozim.  Nazariy  tadqiqotlar  — foydasiz,  ortiqcha 

hashamat,  mehnat  faoliyatida  ko‘zda  tutilgan  amaliy  maqsadga 

muvofiqlik -  zaruriyatdir.

114

---

Legiznt - o ‘z  e’tiborini  ijtimoiy-siyosiy  masalaiar,  ijtimoiy  nazariya 

va davlat boshqaruv muammolariga qaratilgan taiimotdir.

Konfutsiylik  -   qadimgi  Xitoyda  yuzaga  kelgan  axloqiy-siyosiy 

taiimot.  Asosiy  falsafiy  yo‘nalishlar  orasida  Konfutsiy  eng  yuqori 

o‘rinda  turadi.  Konfutsiylik  axloqiy  qoidalar  va  ijtimoiy  boshqaruv 

masalalariga  diqqat  e’tiborini  qaratadi.  Konfutsiylik  uchun  eng 

mukammal  namuna  o‘tmish  edi.  Konfutsiy  o‘zi  haqida  shunday  degan 

edi:

«Eskini  bayon  qilaman  va  yangini  yaratmayman».  U  va  uning 

izdoshlari  jamiyatni  parchalanib  ketishidan  bezovta  boiganliklari 

sababli asosiy e’tibomi insonni o‘z atrofdagilariga va jamiyatga nisbatan 

hurmat  ruhida  tarbiyalashga  qaratdilar.  Shaxs  o‘zi  uchun  emas,  balki 

jamiyat  uchun  shaxsdir.  Konfutsiylik  axloqi  insonni  uning  ijtimoiy 

vazifasi  bilan  bogiiq  ravishda  tushuniladi,  taiim   va  tarbiyani  esa, 

insonni ana shu vazifasini bajarishga olib keladigan  narsa sifatida idrok 

qiladi.

Konfutsiylik  Qadimgi  Sharq  xalqlari  ongida  shunday  axloqiy 

me’yorlami  shakllantirdiki, o‘zining omma ongiga ta’sir kuchi jihatidan 

uni «Injil»dagi  10 diniy qoida bilangina solishtirish mumkin. Bu, awalo, 

besh  muqimlik yoki besh fazilatdir:

—