Sharq mutafakkirlari adolat tushunchasiga alohida fazilat sifatida
qaraganlaridek, Davoniy qarashlarida ham adolat tushunchasi asosiy
o‘rinni egallaydi.
Olim adolat fazilatini 42 ga bo‘ladi. Bulardan eng muhimlari safo,
do‘st!ik sadoqat, mehr-shafqat, o‘zaro hurmat.. kabilardir, deydi.
Davoniy
sadoqatni
sodiq
kishilar
o‘rtasidagi
do‘stlikni
mustahkamlaydigan xislat sifatida qarab, odam o‘ziga nimani istasa,
do‘stiga ham shuni ravo ko‘rishi va shu tarzda harakat qilishi lozim, deb
hisoblaydi. Demak, Davoniy adolatli kishilar o‘rtasidagi haqiqiy
do‘stlikni insonparvarlik, o‘zaro hurmat bilan bog‘liq holda tasawur
etadi.
Davoniy adolatni inson aqliy kamoloti bilan birgalikda qaraydi. U
hamma ruhiy quwatlar birlashib aqlga bo‘ysungan taqdirdagina haqiqiy
adolat namoyon bo‘ladi, deydi. Haqiqiy odil kishi butun quwatini,
aqlini yaxshi xislatlami kasb etishga qaratishi kerak, adolat odamlami
baxt-saodatli qilishi lozim deb ta’kidlaydi olim.
Qanoat tushunchasini Davoniy kishi ruhining yaxshi mevasi deb
hisoblaydi. U qanoatni zaruriy xatti-harakatlar bilan bog‘lab tushun-
tirishga intiladi. Kishi faqat zaruriyatga asoslanib ish tutishi lozim,
hayotda inson eng zarur narsalarga intilishi kerak, ya’ni yeyishichish,
hissiyotlarga berilish va boshqa xatti-harakatlarda me’yomi bilish,
mo‘tadillikka rioya etish, boylikka hirs qo‘ymaslik, qanoatni anglatadi,
deydi.
Davoniy inson o‘rtasidagi do‘stlik tuyg‘usini ham ulug‘lab,
bolalami do‘stlik ruhida tarbiyalashga katta ahamiyat beradi. Bola
dunyoqarashining tarkib topishida do‘stlikning ta’siri katta. Do‘stsiz
inson muayyan jamiyatda yashay olmaydi. Do‘st o‘zaro muomalada
ayniqsa, inson boshiga kulfat tushganda bilinadi, ammo haqiqiy do‘st
bilan soxta do‘stni ajrata bilish kerak, deb uqtiradi olim. Dushman esa
kishining o‘ziga, kamchiligiga e’tibor bermaydi, balki hammaning
oldida uni fosh qilishga intiladi, deydi.
Davoniy kishilar o‘rtasidagi adovatni ham qoralaydi. 0 ‘zaro
nizolarda hurmat yo‘qoladi, shubha va gumonlar ko‘payib, janjallar
chiqadi, deb ta’kidlaydi.
Davoniyning tarbiya tizimida odamlarda uchraydigan nuqson va
yaramas odatlami bartaraf etish haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovor.
Masalan, Davoniy salbiy ruhiy quwatlar: jahl, g‘azab, hasad,
g‘amginlik, dangasalik va boshqalar haqida gapirib, bular mhiy jarayon
bt>‘lib, ulami davolash yo‘llari, usullari haqida gapiradi. Chunki bu ruhiy
372
kasalliklar ham inson tanasidagi kasalliklarga o‘xshab, davoga muhtoj
deydi, uning fikriga ko‘ra, kishi tanasidagi kasalliklami tibbiyot yoii
bilan davolansa, kishilaming yaramas odatlarini ruhiy ta’sir natijasida
davolash murnkin. Jismoniy davo ovqat yoki dori-darmon vositasida
amalga oshadi, mhiy kasalliklarni davolash esa, yuqoridagi usullardan
birmuncha farq qiladi. Ruhiy kasalga chalingan odam eng awalo yaxshi
xatti-harakatlar qilishga odatlanishi zamr. Shundagina u yomon
odatiardan xalos boiadi, deydi.
Davoniy g‘azabni eng ogir ruhiy kasallik deydi. G‘azab kishining
katta nuqsoni, kamchiligi, aqlsizligidir, agar aql g‘azab va hissiyotga
bo‘ysunsa, kishi hayvon darajasiga tushib qolishi mumkin, chunki
hayvonning aqli boimaganligi tufayli u g‘azab quwatini o6ziga
bo6ysundira olmaydi. Inson aqli b o ia turib g6azabni bo6ysundira
olmasa, buni hech qachon kechirish mumkin emas. U hamma vaqt o6z
g6azabini aqlga bo6ysundirishga harakat qilishi kerak, shundagina u
haqiqiy inson bo6lib yetishishi mumkin, deydi. Olim kishilar ruhiyati
haqida gapirar ekan, g6azab quwatini quyidagilarga boiadi: ba’zilar tez
g6azabga keladi va tez jahldan tushadi, ba’zilar esa sekin-asta
g6azablanib, tez jahldan tushadilar, ba’zilar tez g6azablanib, uzoq yaqt
jahllaridan tushmay yuradilar. Davoniy g6azab turlaridan ikkinchisini
yaxshisi deb, eng oxirgisini yomoni deb belgilaydi.
Demak, Davoniy kishilaming salbiy ruhiy holatlarini davolash
mumkin, deb ishonadi va ulami yaxshi maslahat berish, so6z bilan, jazo
va mehnat qildirish yo6 llari bilan tarbiyalasa bo6 ladi, deb hisoblaydi.
Davoniy insoniy xislatlar: mehnatsevarlik, to6g6rilik, insoniylik,
yaxshilik, xushmuomalalik, odillik, donolik va boshqa xislatlami ijobiy
baholaydi. U insondagi barcha xislatlami aqliy faoliyat bilan bogiaydL
Shunday qilib, Davoniyning ilm-ma’rifat, taiim-tarbiya va axloq
to6g6risidagi fikrlari ta’lim-tarbiya tarixida muhim ahamiyatga ega.
Chunki u yuksak axloqiy fazilatlami tarannum etadi, kishilaming baxt-
saodatli bo6lishi uchun tavsiyalari hozirgi davrda ham o6z ahamiyatini
yo6qotgani yo6q. Davoniyning aqliy tarbiya, insoniy fazilatlami tarkib
toptirish borasidagi tarbiya usullari Sharq pedagogikasining qimmatli
xazinasi bo6lib hisoblanadiki, bulardan biz taiim-tarbiya jarayonida
foydalansak, milliy qadriyatlarimizga murojaat etgan bo6lamiz va u
taiim-tarbiyani takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: 
