Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 K^apaHr: 

A jih k y jio b  

H. 

^ r p r ie c K n e   3033peHHH M HCJiirreneH C p e ^ n e H  A 3h h  h  

XopacaHa. 

-  

T.: 

«O aH », 

1992, 35-36-

---

Husayn Voiz Koshifiy shuning uchun ham, eng awalo, olimlaming 

jamiyatdagi  o‘miga  katta  baho  beradi,  ustozlaming  qadriga  yetish 

zarurligini  o‘qtiradi.  Ikkinchidan,  ustozga  hurmat  odoblilik  namunasi 

sifatida ham qaraladi.

Voiz  Koshifiy  insonni  bilim  orqali  tarbiyalash,  uning  aqliy 

qobiliyatini  o‘stirish mumkin deb bilimni  insonni  shakllantirish mezoni 

sifatida  qaraydi.  Shuning  uchun  ham  bolaga  ta’lim-tarbiya  beradigan 

muallimning  o‘zi  ham  bilimli,  dono,  axloqan  yuksak  bo‘lishini  targ‘ib 

qiladi.  Shuningdek,  har  bir  muallim  ta’lim-tarbiya  yoilari,  uslubini 

yaxshi  bilishi  zarur  deya,  ayniqsa,  muallim-murabbiyning  muloyim, 

xushfei boiishi zarurligini ta’kidlaydi.

Husayn Voiz Koshifiyning axloqiy qarashlari ham o‘z salaflari kabi 

Qur’on va Hadislardagi axloq qoidalari bilan bogiiqdir.  U ilgari surgan 

axloqiy  tushunchalar:  yaxshilik  va yomonlik,  adolat,  burch,  vijdon,  or- 

nomus,  baxt-saodat  kabilami  ta’riflab,  har  birini  insonda  shakllantirish 

yoilari  va  usullarini  ham  bayon  etadi,  ulaming  tarkibiy  qismlarigacha 

ajratib,  ijtimoiy  talab  darajasida tushuntiradi  hamda  asosiy  mezonlarini 

ham ko‘rsatib  beradi.  U axloqiylikning asosiy mezonlari deb  insoniylik, 

adolatlilik,  so f insoniy munosabatlami  biladi.  Bularga  teskari  bo ‘Igan 

xatti-harakatlar:  yolonchilik,  chaqimchilik,  araz,  hasad,  baxillik, 

pastkashlikni qoralab,  ulardan qutulish yo ‘llarini bayon etadi.

Husayn Voiz Koshifiy  har bir fikmi  misol  va  hikoyatlar vositasida 

isbotlaydi;  shuningdek,  axloqiy  talablami  ham  bayon  etadi.  U  axloqiy 

qoidalaming o‘ttizdan ortig‘ini  bayon etib,  bular:  sabr,  hayo,  pokizalik, 

sobitqadamlik,  avf,  saxiylik, va saxovat, tavoze (kamtarlik),  rostgo‘ylik 

shijoat, hushyorlik, farosat va shu singarilardan iboratdir, deydi.

Demak,  Koshifiyning  axloqiy  qarashlarida  komil  insonga  xos 

boigan  barcha  xislatlami  o‘zida  ifodalagan  ilm-ma’rifatli,  haqiqat- 

parvar,  adolatli,  har  qanday  adolatsizlikka  qarshi  kurashuvchi  olijanob 

inson  qiyofasini  tasawur  etamiz.  Lekin,  uning  «Futuwatnomai 

Sultoniy»  nomli  yana  bir  asari  boiib,  bu  asar  komil  insonni 

shakllantirishning aynan amaliy yoi-yo‘riqlari hisoblanadi.

Maiumki,  X  asrdan  boshlab  javonmardlik  yoki  futuwatchilik 

harakati  keng  yoyilgan.  Bunda  barcha  yosh  yigitlar  o‘z  hayotini  faqat 

ezgu  ishlarga,  ezgu  xislatlami  tarkib  toptirishga  bag‘ishlab,  zohiran  va 

botinan pok boiishi,  o‘z  ezgu niyatlarini  amalga oshirish  uchun jamoa 

boiib  uyushgan.  Bunday  yoshlami javonmardlar  yoki  futuwatlar  deb 

atashgan.  Ular  ma’naviy  va  jismoniy  yetuklikka  intilgan,  mardlik  va

376

---

olijanoblik namunasini  ko‘rsatgan,  ulaming o‘z jamoasi,  piri,  ustozlari, 

yig‘iladigan joylari bo‘lgan.  Sarbadorlar, Abu Muslim, Yakub ibn Lays, 

Mahmud  Torobiy  kabi  qahramonlarimiz ham  o‘z vaqtida javonmardlar 

bo‘lishgan.

Koshifiyning  «Futuwatnomai Sultoniy» asari  ham boshqa ta’limiy- 

axloqiy  asarlar  qatori  ana shu javonmardlik  ilmining  qoida-nizomlarini 

ifoda etgan.

Futuwat  (javonmardlik)  ilmi  ham  tasawuf  -  sufiylikka  muvofiq 

kelib,  insonni  axloqan  poklash,  mehru  shafqat,  himmat  va  mardlik 

ko‘rsatishni  targ‘ib  etgan.  Tasawuf  futuwatda  yuksak  g‘oyalaming 

amaliy-ijtimoiy  tadbiqini  ko‘rsa,  futuwat  esa  tasawufda  nazariy 

e’tiqodi asosini topgan.

Odatda,  Futuwat  sifatlari  mavjud kishini  fatiy  deganlar.  Fatiyning 

lug‘aviy  ma’nosi -  yoshlik.  Bu so‘z yosh yigitga nisbat berilib aytiladi. 

Shu  bilan  birga  majoziy  ma’noda  insoniy  fazilatlar  nuqtayi  nazaridan 

kamolot chegarasini zabt etgan odamga -  yoshlarga nisbatan qo‘llangan.

Javonmardlikni mknlari (ustunlari) o‘n ikkita: oltita zohiriy va oltita 

botiniydan iboratdir.