Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

8-Mаvzu.Sоtish jаrаyoni hisоbi

Reja:

1. 
   Sоtish jаrаyoni hisоbi,
   
2. 
   Sоtish jаrаyoni hisоbigа buхgаltеriya аlоqаsini tuzish
   

Mulkchilikning turli shakllarida faoliyat ko'rsatayotgan korxona va tashkilotlarning xo'jalik faoliyatida realizatsiya (sotish) jarayoni asosiy jarayon hisoblanadi, chunki har qaysi mulkdor ishlab chiqarilgan mahsulotini sotishdangina daromad manbayini shakllantiradi.

Realizatsiya jarayonini to'g'ri tashkil qilish, birinchidan, bozor muvozanatiga o'z ta'sirini o'tkazsa, ikkinchidan, boshqa jarayonlar faoliyatini bir me'yorda olib borilishini ta'minlash uchun asos yaratadi. Bu jarayonda tejamkorlik, mahsulot sifati, talab va taklif, baho asosiy omillardan hisoblanib, har bir omil jarayon faoliyatiga o'z ta'sirini o'tkazib boradi.

Realizatsiya jarayonining yana bir o'ziga xos xususiyati shundaki, bu jarayonda mahsulotni sotish va sotib olish baholari namoyon bo'ladi.

Realizatsiya jarayoni quyidagi schotlarda o'z ifodasini topadi:

• 
  „mahsulot (ish, xizmat)larni sotish" schoti;
  
• 
  „davr xarajatlari" schoti;
  
• 
  „olinadigan hisob varaqlar" schoti;
  
• 
  „foyda va zararlar" schoti;
  
• 
  „budjetga to'lovlar bo'yicha qarzdorlik" schoti.
  
• 
  „mahsulot (ish, xizmat)larni sotish" schoti. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotish bevosita ishlab chiqarish korxonasi bilan xaridor tashkilot o'rtasida tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnomada har ikkala tomonning majburiyatlari, shu jumladan, mahsulotni jo'natish tartibi, jo'natirilayotgan mahsulotning miqdori, sifati, summasi, jo'natish (kunlari) muddatlari va hisob- kitob shakli tomonlar o'rtasida kelishiladi. Buxgalteriya hisobida sotilgan tovar mahsulotlar summasi passiv „Mahsulot (ish, xizmat)larni sotish" schotida yuritiladi.
  

Bu schotning kredit tomonida sotilgan tovar va mahsu- lotlarning sotish bahosi, debet tomonida esa sotilgan mahsulotning sotib olish bahosi ko'rsatiladi. Schotning debet tomonida esa sotilgan mahsulotni sotib olish bahosi ko'rsatiladi. Schotning debet va kredit tomonlaridagi sotilgan tovar mahsulot summasi taqqoslanganda kredit tomonida qoldiq qoladi. Bu qoldiq tovar, mahsulotni sotishdan olingan, ya'ni daromad summasini bildiradi (ko'rsatadi).

Tuzilgan shartnomaga asosan, xaridorlarga jo'natilgan tovarlar summasiga debet, „Olingan hisob varaqlar" schoti, kredit „Tayyor mahsulot" yoki „Tovarlar" schoti deb buxgalteriya yozuvi beriladi. Xaridorlarga jo'natilgan tovarlar uchun pul to'langanda debet „Hisob-kitob" schoti, kredit „Sotilgan mahsulotlar tannarxi" schoti deb buxgalteriya yozuvi beriladi.

Xaridorlar tomonidan tovar (mahsulot) omborga qabul qilinganda debet „Tovarlar" schoti, kredit „Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar" schoti deb buxgalteriya yozuvi beriladi.

„Davr xarajatlari" schoti. Mahsulotni sotish, iste'- molchiga yetkazib berish bilan bog'liq xarajatlar davr xarajatlari (savdoda muomala xarajatlari) deb yuritiladi.

Davr xarajatlari buxgalteriya hisobida „Davr xara­jatlari" yig'ib-taqsimlovchi schotida yuritiladi. Hisobot davrining oxirida davr xarajatlari olingan yalpi daromad- dan qoplanadi. Davr xarajatlariga tovarni iste'molchiga yetkazib berish bilan bog'liq xarajatlar, ya'ni trans­port, reklama, asosiy vositalarning eskirishi, ish haqi xarajatlari kiradi.

Tarmoq xususiyatidan kelib chiqqan davr xarajatlari savdo tashkilotlarida muomala xarajatlari deb yuritiladi. Savdodagi xarajatlarni hisobot davrida qoplashda ularni bevosita sotilgan tovarlarga taalluqli va qolgan tovarlarga taalluqli summalarini aniqlash talab qilinadi. Shuning uchun, har oyning oxirida sotilgan va qolgan tovarlarga tegishli xarajatlarni aniqlash maxsus hisob-kitobni talab qiladi. Buxgalteriya hisobida „Davr xarajatlari" schoti yuritiladi. Bu schotning debet tomonida tovarni sotish va sotishga tayyorlash bilan bog'liq xarajatlar ko'rsatiladi.

Misol.

1. 
   Xodimlarga may oyi uchun 70000 so'm ish haqi hisoblandi.
   
2. 
   Xodimlarga hisoblangan ish haqidan 24000 so'm sotsial sug'urtaga ajratilgan.
   
3. 
   Xodimlar ish haqidan 18000 so'm soliq summalari ushlab qolindi.
   

Misolimizga quyidagicha buxgalteriya yozuvlari beri ladi:

1. 
   Debet „Davr xarajatlari" schotining „Mehnatga haq to'lash bo'yicha xarajatlari" subschoti — 70000 so'm, kredit „Mehnat haqi bo'yicha xodimlar bilan hisob- kitoblar" schoti — 70000 so'm.
   
2. 
   Debet „Davr xarajatlari" schoti— 24000 so'm, kredit „Ijtimoiy sug'urta bo'yicha to'lovlar" schoti — 24000 so'm.
   
3. 
   Debet „Mehnat haqi bo'yicha xodimlar bilan hisob- kitoblar" schoti — 18000 so'm, kredit „Budjetga to'lovlar bo'yicha qarzdorlik" schoti — 18000 so'm.
   

Misolimiz buxgalteriya hisobi schotlari chizmasida quyidagicha ko'rsatiladi:

3) 17000

Dt 6520 Kt Dt 6710 Kt Dt 6410 Kt

2) 24000 3) 18000 1) 70000

Dt 9414 Kt

1. 
   70000
   
2. 
   50000
   

„Olinadigan schotlar" schoti. Bu schotda xaridor va buyurtmachilar bilan tovarlar, tayyor mahsulot, bajarilgan ishlar, ko'rsatilgan xizmatlar bo'yicha qarzdorlari ko'r- satiladi.

„Foyda va zararlar" schoti. Bu schot bevosita korxona moliyaviy holatini ko'rsatuvchi asoslar qatoriga kiradi. Yillik faoliyat bo'yicha korxonaning foyda yoki zararini ko'rsatadi. Korxona xo'jalik faoliyati bo'yicha foyda yoki zarar ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish, bajarilgan ish xizmatlarini sifatli topshirish hisobiga olingan daromadlar yig'indisidan iboratdir.

Korxona bo'yicha foyda va zararlar holatiga shartnoma shartlarini bajarmaslik oqibatida olinadigan yoki to'langan jarima, ustamalar ham o'z ta'sirini o'tkazadi.

„Foyda va zararlar" schotining kredit tomonida hisobot oxiriga bo'lgan qoldiq, foydaning debet tomonidagi qoldiq esa zararni ko'rsatadi.

Korxona foydasi hisobot davrining oxiriga kelib amaldagi tartibga asosan tegishli to'lovlar bo'yicha belgilangan tartibda taqsimlanadi.