Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

10-Mаvzu: Hisоbrеgistrlаrining turlаri.

Reja:

1. 
   Buхgаltеriya hisоbi rеgistrlаrining turlаri
   
2. 
   Buхgаltеriya hisоbi rеgistrlаrining shаkllаri.
   

Korxona xo'jalik faoliyatida turli operatsiyalar amalga oshiriladi va har bir amalga oshirilgan xo'jalik operatsiyasi hujjatlar bilan buxgalteriya hisobi schotlarida o'z ifodasini topadi. Xo'jalik operatsiyalarini to'g'ri boshqarish ikki tomonlama tekshirilib, birinchi tekshirish hujjatlarni to'g'ri rasmiylashtirish davri bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchi tekshi­rish hisob registrlariga olish bilan bog'liq holda olib boriladi. Hujjatlarda [fh] birliklarida ko'rsatiladi.

Buxgalteriya hisobining registrlari yordamida opera- tsiyalarni guruhlash, uning iqtisodiy mazmunini o'rganish uchun asos yaratiladi. Hisob rejalardagi raqamlarni korxona faoliyatini boshqarishda, tovar-moddiy boyliklarining aniqligini xarajat va chiqimlarni kamaytirish omillarini belgilashda foydalanish mumkin. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, buxgalteriya hisobi registrlarini yuritish alohida ahamiyatlidir, chunki bu hujjat asosida hisob registrlariga ma'lumotlar beriladi.

Buxgalteriya hisobining registrlari deb, boshlang'ich va hujjatlarda aks ettirilgan xo'jalik mablag'i, xo'jalik jarayonining tarkibi va harakatini iqtisodiy mavzuga qarab ro'yxatga olish uchun mo'ljallangan maxsus shakli jadvallarga aylanadi. Bu jadvallar buxgalteriya hisobi schotlarining o'zaro asosini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan.

Buxgalteriya hisobi registrlaridan ishlab chiqarishni tashkil qilish, xarajatlarni mahsulot shakllariga o'tkazish, mahsulotni sotish va zaxiradagi tayyor mahsulotlar holati to'g'risida aniq ma'lumotlar olish imkoniyati yaratiladi.

Korxona va tashkilotlarda amalga oshirilayotgan har bir xo'jalik operatsiyasi, mablag'larning joylashishiga hamda ularni tashkil topish mablag'lariga o'z ta'sirini o'tkazadi. Amalga oshirilgan xo'jalik operatsiyalarini tegishli schotlarda aks ettirish har bir qo'llanilayotgan buxgalteriya hisobining shakllariga bog'liqdir, chunki hisob shakllari bir-biridan farq qiladi. Hisob shakllarida xo'jalik operatsiya­larini hisobga olishda texnik vositalar yordamida,qo'l mehnatiga asoslangan holda hisob ishlarini olib borish mumkin, shakllar bir-biridan quyidagi prinsiplar bilan farq qiladi:

1. 
   Hisob registrlarining tuzilishi bilan.
   
2. 
   Sintetik va analitik hisob ma'lumotlarini umum- lashtirish tartibi bilan.
   
3. 
   Buxgalteriya hisobi registrlarini to'ldirish va yozish tartibi bilan.
   

Buxgalteriya hisobida ikkiyoqlama yozuvning kashf etilishi birinchi navbatdagi buxgalteriya shakllari to'g'risida ma'lumot beradi. Xo'jalik operatsiyalari schotlarida va uni ikkiyoqlama yozishda uchot registrlaridan foydalaniladi. Hisob registrlaridan foydalanish bevosita uchot shakllaridan foydalanishga bog'liq bo'lib, shaklni mazmunan boyitib beradi.

Savdo tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish asosan turli xildagi hisob registrlari orqali olib boriladi, ular tashqi ko'rinishiga qarab kitob, kartochka, maxsus vedomost shaklida bo'lishi mumkin. Bunday registrlar xo'jalik jarayonlarini ro'yxatga olishda bevosita qo'l mehnatiga amal qilinadi. Bunday faoliyat, hisob registrining bir-biri bilan bog'liqligi, tuzilishi, ulardagi yozuvlarni qanday usulda olib borish, buxgalteriya hisobining qay biridan unumli foydalanish imkonini beradi.

Buxgalteriya hisobi shakllari tarixiy davr mobaynida tashkil topa boradi va har bir davrning o'ziga xos rivojlanish uslubi kabi hisob shakli ham o'z o'rnini ikkinchi bir ma'lum tartibdagi ilg'or deb hisoblangan hisob shakli bilan almashtiriladi.

Hozirgi sharoitda mulkchilik turlarining shakllanishi tashkil topgan davrda, korxona va tashkilotlarda buxgalteriya hisobining jurnal-agrar shakli keng joriy qilingan bo'lib, uning ijobiy tomonlari keng targ'ib qilinmoqda.

Buxgalteriya hisobi shaklini tarixiy rivojlanish davrini quyidagi jadvalda ko'rish mumkin: Buxgalteriya hisobi shakllari to'g'risida ma'lumotnoma:

№	Shakl turining nomi	Ta'riflangan	Kim tomonidan
		vaqti	ta'riflangan
1.	Eskicha italyancha	1494	L. Pacholi
2.	Yangicha italyancha	1600	F . Garatti
3.	Nemischa	1774	F . Gelvig
4.	Fransuzcha	1605	M . lya Port
5.	Amerikacha	1797	Z . Degranch
6.	Ruscha	1870	F . Ezeriskiy
7.	Logismografiya	1873	D . Cherboni
8.	Shaxmatcha	1009	D . Rossi
9.	Integralcha	1914	J . Dyumarshe
10.	Memorial-order	1926	N . Yushmanov
11.	Kitob-order	1952	I . Raznichenko
12.	Jadval-perfokarta	1955	V. Isakov
13.	Jadval - avtomatik	1970-80	V. Podolskiy

Har bir hisob shakli o'z davrida ilg'or shakllanib, ishlab chiqarish rivojlanishi bilan, ya'ni yangi shakllarni joriy qilish imkoniyati tushuniladi. Buxgalteriya hisobi registrlarni ham soddalashtirish imkonini beradi.

Buxgalteriya hisobining shakli deb, hisob yozuvlarini ma'lum ketma-ketlikda qo'lda yoki texnika vositasi yordamida tashkil qilinganligiga aytiladi.

Hisob shakllari bir-biridan farq qilib, bu farq asosan:

Buxgalteriya hisobining shakllaridan to'g'ri foydalanish, birinchi navbatda xo'jalik operatsiyalarining maz­muniga, korxona va tashkilotning tuzilishiga bog'liqdir. Har bir shakl mazmun jihatdan o'ziga xos ustunlikka ega bo'lish bilan birga ayrim kamchiliklarga ham ega bo'lishi tabiiy. Misol uchun, kichik va o'rta biznes korxonalarida hisobning oddiy shakli, ya'ni memorial-order shaklini qo'llash maqsadga muvofiqdir. Lekin yirik korxonalarda bu shaklni qo'llash iqtisodiy samara bermaydi.