Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

qarishning muhim shakli sifatida
Iqtisodiy  rayon  (lo tin ch ad a  «rejio»  region-m am lakat, 
o ‘lka,  viloyat)  —  bu  m am lakatning  b ir  qism i  b o ‘lib,  uning 
ichidagi  barcha  iqtisodiy  obyektlar  bevosita  yoki  bilvosita 
ixtisoslashuvning  biro n   bir  funksiyasini  bajaradi.
174

---

A .S.Soliev  rayon  h am   h u du d,  am m o   hud ud nin g  m a ’lum  
bir  o ’xshashliklarga  ega  b o ‘lgan  m uayyan  b ir  qism idir.  Tabiiy 
geografiyada  rayon  turli  k o m p o n e n tlam in g   m ajm uasi  shaklida 
vujudga 
kelgan 
landshaft 
tipi, 
iqtisodiy 
va 
ijtim oiy 
geografiyada  esa  u  h ud ud iy   m eh n at  taqsim oti  natijasida 
shakllangan,  iqtisodiy-ijtim oiy  hayotning  m a ’lum   soha  yoki 
y o ‘nalishlariga  ixtisoslashgan  an iq   hud ud dir,  deb  ta'riflaydi 
(Soliev  A .S.,  2007).
N .N .K olosovskiyning  fikricha,  rayonlashtirish  nazariyasini 
rivojlantirib,  uning  fu ndam ental  aham iyati,  h a r  bir  fanning 
eng 
m urakkab 
to m o n i 
uning 
m a ’zm u n  
m ohiyatini 
ifodalaydigan  tush un ch asini  ochib  berishdir.  M atem atikada 
m asalan,  son lar  xaqidagi  ta 'lim o t.  Fizikada  m ateriya  va 
energiya  haqidagi  t a ’lim ot,  biologiyada  xujayra,  geografiyada 
esa  rayon  haqidagi  ta ’lim otdir  (Plisetskogo  E.L.,  2008).
R ayonlashtirish  jam iy atn i  iqtisodiy,  ijtim oiy,  siyosiy  va 
m illiy  jih a td a n   rivojlantirish  m aqsadida  ajratiladi  va  u n d a, 
albatta,  ichki  bir  butunlilik  tam oyili  m u h im   o ‘rin  tutadi. 
Iqtisodiy 
rayonlashtirish-m am lakat 
hu dud larini 
iqtisodiy 
rayonlarga  ajratishdir.  Bu,  o ‘z  navbatida,  m intaqalar  iqtisodi­
yotini  rivojlantirishda  boshqarishning  m u h im   b ir  vositasi  va 
asosi  hisoblanadi.
R ay o n lam i  ajratish  m urakkab,  rayonlashtirishning  oddiy 
va  m urakkab  shakllari  m avjud.  M asalan,  m am lakat  hud ud ini 
turli  geografik  to m o n lar  bilan  no m lash  (M arkaziy,  G ’arbiy, 
Sharqiy,  Janubiy,  Shim oliy  va  ularning  oraliqlari  Shim oliy- 
sharqiy,  Janubi-sharqiy,  S h im oli-g‘arbiy,  Ja n u b i-g ‘arbiy)  yoki 
alohida  orollar,  yarim   orollar,  anklav  va  eksklav  hu d u d lam i 
t o ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri 
iqtisodiy 
rayon 
m aqom ida 
k o ‘rish 
rayonlashtirishda  unch a  qiyin  em as.  H aqiqiy  rayonlashtirish 
alohida,  ray on lar  chegarasini  aniqlash  esa  iqtisodiy  m akonni 
uning  ichki  tuzilish  (tarkib)  xususiyati,  ishlab  chiqarishning 
ixtisoslashuvi  va  m ujassam lashuvi,  kom binatsiyasi,  rayon  hosil 
qiluvchi  m arkazlam ing  mavjudligini  hisobga  olgan  holda 
ajratiladi  (Soliev  A .S.,  2007).
R ayonlashtirish  m intaqaviy,  m aqsadli  d astu rlam i  am alga 
oshirishda,  m intaqaviy  siyosat  m asalalarida,  m oddiy  ishlab 
chiqarish, 
yoqilg’i-energetika 
va 
boshqa 
sohalarda
175

---

m uam m olarni  hal  etishda  m u h im   o ‘rin  tutadi.  Shuningdek, 
rayonlashtirishda  quyidagi  rayon  hosil  qiluvchi  om illarga, 
y a ’n i  rayon  tarkibiga  kirgan  h u d u d lar  m am lakat  m illiy 
iqtisodiyotining  b ir  qism l  sifatida  u ni  taraqqiyotida  faol 
ishtirok  etishi,  ulkan  m e h n at  va  dem ografik  salohiyatga  ega 
b o ‘lishi,  bir  b utunlilik  tam oyiliga  am al  qilishi,  rayon  hosil 
qiluvchi  tarm oq lam ing   m avjudligi,  iqtisodiyotning  b a ’zaviy 
tarm oqlarining 
rivojlanganligi. 
tran sp o rt 
va 
boshqa 
infrastm ktura 
tizim ining 
shakllanganligi 
va 
hokazolarga 
aloh ida  e ’tibo r  qaratiladi.
Qaysiki,  m e h n at  taqsim otidagi  jiddiy  o ‘zgarishlar,  yirik 
m asshtabdagi  yangi  foydali  qazilm a  konlarining  topilishi  va 
ishga  solinishi  h am d a  boshqa  hududiy  siljishlar  rayonlar 
chegarasining  o ‘zgarishiga  yoki  u ni  qayta  k o ‘rib  chiqishga 
sabab 
b o ‘lishi 
m um kin. 
M asalan, 
G ‘u zor-B o ysu n- 
Q u m q o ‘rg‘o n   tem ir  y o ‘lining  qurilishi  b ilan  S urxondaryo  va 
Q ashqadaryo  viloyatlari  Jan u b iy   iqtisodiy  rayon  tarkibi  sifatida 
k o ‘rila  boshlandi.  A m m o,  m ustaqillik  yillarida  ichki  hu dud iy 
m e h n at 
taqsim oti, 
iqtisodiy  va 
m intaqaviy 
integratsiya 
jarayonlari,  yan gidan  yangi  konlarning  ishga  tushishi  va  uning 
negizida  ishlab  chiqarishning  rivojlanishi,  tran sp o rt  tizim idagi 
islohotlar 
respublikani 
iqtisodiy 
rayonlashtirishda 
y ana 
0
‘zgarishlar  ro ‘y berishidan  dalolat beradi.
2.  Respublikani  iqtisodiy  rayonlashtirish
0 ‘zbekistonni  rayonlashtirish  tarixi  1926-yilga  borib  taqa- 
ladi. 
0 ‘sha 
vaqtda 
respublika 
m a ’m uriy-iqtisodiy 
rayonlashtirilib  10  ta  okruglarga  ajratilgan.  K eyinchalik,  ushbu 
m a ’m uriy-h ud ud iy   b o ‘linishda  yan a  o ‘zgarishlar  r o ‘y  bergan. 
«1930-yilda 
0 ‘zbekiston 
poytaxti 
S am arqand 
shahridan 
T oshkentga  k o ^ h irilg a n ,  1936-yilda  Q oraqalpog‘isto n  M SSR  
0 ‘zbekiston  SSR  tarkibiga  kiritilgan,  1938-yilda  respublika 
tarkibida  5  ta   viloyat  -  B uxoro,  S am arqand,  T oshkent, 
F arg ‘o n a,  X orazm   viloyatlari  tashkil  etilgan; 
1941-yilda 
A ndijon,  N am an g an   va  Surxondaryo  viloyatlari,  1943-yilda 
Q ashqadaryo  viloyati,  1963-yilda  Sirdaryo  viloyati,  1973  yilda
176

---

Jizzax 
viloyati 
va 
1982-yilda 
N avoiy 
viloyati 
tashkil 
etildi»(A sanov  G   va  boshqalar.,  1994).
0 ‘zbckistonni  iqtisodiy  rayonlashtirish  m asalalari  bilan 
k o ‘p   yillarda  Z.A .A kram ov,  K .N .B edrinsev,  V .M .C h etirk in , 
N .G .S ap e n k o ,  A .S.Soliev,  N .T o ‘xliev  kabi  q ato r  geograf, 
iqtisodchi  o lim lar  shug‘ullanishgan.  Ju m lad an ,  respublika 
d astaw al 
5 
ta 
iqtisodiy 
rayonga 
b o ‘lingan: 
T oshkent,
F arg ‘o n a, 
Z arafshon, 
Q uyi 
A m udaryo 
va 
Janubiy. 
K eyinchalik,  Z.A.  A kram ov  m am lak atn i  8  ta   iqtisodiy  rayonga 
ajratishni  tak lif  etganlar,  un da  T osh kent  iqtisodiy  rayoni 
(T oshkent  viloyati),  M irzach o ‘l  rayoni  (Sirdaryo  va  Jizzax 
viloyatlari),  F arg ‘o n a   rayoni  (A ndijon,  N am an g an ,  F arg ‘on a), 
S am arqand  (S am arqand  viloyati),  B uxoro-Q izilqum   rayoni 
(B uxoro 
va 
N avoiy 
viloyatlari), 
Q ashqadaryo 
rayoni 
(Q ashqadaryo  viloyati),  S urxondaryo  rayoni  (Surxondaryo 
viloyati) 
h am da 
Quyi 
A m udaryo 
(Q oraqalpog‘iston 
Respublikasi  va  X orazm   viloyati)  ray onidan  iborat  b o ‘lgan.
B undan  farqli  ravishda,  A .S.Soliev  «m am lakatni  6  ta 
iqtisodiy  rayonlarga  ajratishni  tak lif qilgan  (Soliev  A .S.,  1998). 
U n d a   keltirishicha,  iqtisodiy  rayonlarning  bun day   to ‘ri  va 
tarkibi,  ularning  haqiqiy  shakllanganlik  darajasi,  huquqiy 
m aqom i  haqida  bahs  va  m u nozaralar,  e ’tiro zlar  b o ‘lishi 
m um kin.  M asalan,  belgilangan  rayonlar  davlatning  tegishli 
vazirliklari  (Iqtisodiyot  vazirligi,  D avlat  statistika  q o ‘m itasi) 
to m o n id an   rasm iy  ravishda  ta n   olinm agan.  B uning  ustiga,  bu 
rayonlar  ho zircha 
yaxlit  va 
m uk am m al 
bo zo r  m u hiti, 
iqtisodiyot  m akon  xususiyatga  ega  em as.  U larda  ichki  iqtisodiy 
aloqalar,  integratsion  ja ray o n lar  rivojlanm agan,  h ar  b ir  viloyat 
(m a ’m uriy  iqtisodiy  rayon),  ularga  berilgan  keng  im tiyoz  va 
huq uq lardan  foydalangan  holda,  o ‘zlarining  m a 'lu m   darajada 
«m ustaqil»  iqtisodiy  salohiyatini  vujudga  keltirm oqda»  (Soliev 
A .S.,  2007).
N .  T o ‘xliev  iqtisodchi  olim larning  fikrlarining  um um lash - 
tirgan  holda  respublikani  6  ta   iqtisodiy  rayonga  b o ‘lishni  tak lif 
etad i  (T o ‘xliev  N .,  2006).  H ozirgacha  h am ,  respublikani 
iqtisodiy  rayonlarga  ajralish  b o ‘yicha  olim lar  o ‘rtasida  yagona 
yondashuv 
mavjud 
em as. 
C hun ki, 
iqtisodchi 
olim lar 
0 ‘zbekistonni  iqtisodiy  rayonlashtirishda  yuqoridagi  6  ta
177

---

rayonlashtirish  tizim idan  tashqari,  yana  quyidagi  tasnifni 
m a ’qul,  deb  hisoblashm oqda.  Bunga  k o ‘ra,  respublika  7  ta 
iqtisodiy  rayonga  b o ‘lib  o ‘rganiladi,  y a’ni:
1.  T oshkent  iqtisodiy  rayoni;
2.  Jizzax-Sirdaryo  iqtisodiy  rayoni;
3.  F arg ‘o n a  iqtisodiy  rayoni;
4.  S am arqand-Q ashqadaryo  iqtisodiy  rayoni;
5.  B uxoro-N avoiy  iqtisodiy  rayoni;
6.  Quyi  A m udaryo  iqtisodiy  rayoni;
7.Surxondaryo  iqtisodiy  rayoni.
1-jadval