263
elementni yig’indisi shaklida hisoblanadi – imtiyozli davrdagi foiz to’lovlarini
keltirilgan qiymati va qolgan vaqtdagi muddatli to’lov. Shunday qilib:
L
i
L
n
i
L
q
r
a
Y
a
D
H
;
;
Bu erda:
n-L –
qarz qoplash davrining uzunligi;
L
– imtiyozli davrning
uzunligi.
i
L
L
q
L
n
L
n
a
r
a
a
асосида
D
K
D
W
H
;
;
i
;
1
1
Muddatli to’lovlar imtiyozli qarzlarni boshqa variantlarida ham
hisoblaniladi. Masalan,
ustama yoziladi, lekin to’lanmaydi; foizsiz qarz berishda
va h.k.
Qarzdorning
moliyaviy
holati
juda
yomonlashsa
qarz
summasi
restrukturizatsiya qilinadi. Restrukturizatsiya deganda, qarzni qoplash bo’yicha
amaldagi majburiyatlari qayta ko’rib chiqishga tushuniladi. Qarzdor uchun
barchasidan ko’ra mablag’ning bir qismini yo’qotgan yaxshi.
Restrukturizatsiya qilishda turli usullar ishlatilishi mumkin,
ulardan
asosiylari quyidagilar: a) qarz summasini to’g’ridan-to’g’ri kamaytirish; b) foiz
stavkasi razmerini pasaytirish; v) foizlarni to’lash muddati va tartibini hamda
asosiy qarzni qoplash summasini qayta ko’rish.
Uzoq muddatli qarzlar ipoteka ssudasi shaklida ham berilishi mumkin.
Ipoteka bir qancha turlarga bo’linadi. Ular qarzni qoplash metodi bilan bir-biridan
farq qiladi. Biroq moliya bozorida, ipotekani
asosan namunaviy varianti
qo’llaniladi – qarzdor ko’chmas mulkni kafolatga qo’yib, kreditordan qandaydir
summani qarzga oladi va uni foizlar va badallar bilan qoplab boradi.
Moliya bozorida ipotekani turli modifikatsiyalari qo’llanilishi mumkin.
Masalan, to’lovlarning oshib borishi sharoitidagi ssudalar; imtiyozli davrli ssuda;
foiz stavkalari davrlarda o’zgarib turuvchi ssudalar; o’zgaruvchan foiz stavkalari
bilan ipoteka. Bularni tahlil qilishdan asosiy maqsad, ular bo’yicha qarzni qoplash
rejasini tuzishdir. Bu muammoga biz yuqorida batafsil to’xtaldik.
Moliyaviy hisoblar inflyatsiya bilan bog’liq. Tovar narxining oshishi pulni
qadrsizlantiradi, ya’ni uning xarid qobiliyati pasayadi.
Inflyatsiya natijasida qarz
beruvchi ham, qarz oluvchi ham foyda ko’rmaydi. So’mning xarid qobiliyati oshsa
qarz bergan shaxs, pasaysa qarz olgan shaxs yutqazadi. Yoki foizlarni belgilashda,
agar siz belgilagan foiz inflyatsiya darajasidan yuqori bo’lsa qandaydir bir natija
to’g’risida gapirish mumkin, teskarisi ham bo’lishi mumkin. Kichik bir misol
keltiraylik. O’quvchining 10000 so’m puli bor. U pulini 6% yillik foiz bilan 10
yilga kreditga berdi. 10 yildan keyin oshgan qiymat (S) 17,9 ming so’mga etadi.
Bu variantda baholar o’zgarmas. Ikkinchi variantda baholar 3% oshsa, oshgan
qiymat 13,3 ming so’mga teng bo’ladi. Uchinchi varintda baholar 9% oshsa, S=8.3
ming so’mga. Xulosa shuki, inflyatsiya natijasida, uchinchi varintda o’quvchi o’zi
bergan summasini ham qaytarib ololmadi.
Mana shu xato va xavflarga
duch kelmaslik, duch kelganda ham juda katta
zarar ko’rmaslik nuqtai nazaridan inflyatsiyaning moliyaviy bitim va operatsiyalar
natijalariga ta’sirini o’rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
264
Faraz qilaylik, S
a
– summaning xarid qilish qobiliyati inflyatsiya mavjud va
yo’q paytidagi qiymatlari bir-biriga teng. Bu ikkala summaning farqini
S bilan
belgilasak, bu erdan inflyatsiya darajasi
S/S teng bo’ladi. Bu erdan
S
a
=S+
S=S+Sa=S(1+a)
Endi inflyatsiya indeksini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:
Ju=1+a yoki Ju=(1+a)
n
1+a miqdori S
a
ni S ga nisbatan necha marta kattaligini yoki bahoni o’rtacha
necha marta o’sganligini xarakterlaydi. Yillik inflyatsiya darajasi “a” bo’lsin. Bu
degani bir yildan keyin S
1
a
summa S summaga nisbatan (1+a) marta ko’p bo’ladi.
Buni davom qildirsak murakkab foizlarni eslatadi.
Bu holatni bilmaslik yoki
hisobga olmasligi juda ko’p xatolarga olib keladi.
Masalan, baho har oyda 8 foizga oshsa, bir yilda 96 (12x8) foiz oshadi deb
juda ko’pchilik javob beradi. Bundan foydalangan bankir va ishbilarmonlar bir
yillik daromad foizi 120% teng deb e’lon qilib xalqning pulini jalb etadi.
Tashqaridan qaraganda hammasi to’g’ri, aniqrog’i mijozlar 24 foiz daromad oladi.
To’g’risichi? Agar oylik inflyatsiya darajasi 8%ni tashkil qilsa, baholar bir oyda
1,08 marta ortadi, bir yilda esa 2,52 (1,08
12
) marta.
Bu erdan yillik inflyatsiya
darajasi 152 (252-100) foizga etadi. Demak 120 foiz yillik stavka bilan pulni
bankka berishni o’ylab ko’rish kerak.
Masalan, 4 mln. so’m 120% yillik daromad bilan bankka joylashtirildi
(murakkab foizlarda). Baho har yili 58,1 foizga oshadi. Ikki yilda baho 2,5=
(1+0,581)
2
baravarga oshadi. Oshgan qiymat esa
S=4(1+1.2)
2
=19,36 mln. so’mga teng.
Biroq, oshgan qiymatni xarid qilish qobiliyati 19,36 mln. so’m emas, 7,744
mln. so’mni tashkil qiladi.
S
inf
=
744
,
7
5
,
2
36
,
19
mln. so’m
Agarda biz haqiqiy oshgan qiymatni 7,744 mln. so’m deb qabul qilsak,
qo’yilmadan olingan daromadlilik 96,8 foizni tashkil qiladi.
I=(
(96,8%)
9677
,
0
1
)
2
744
,
7
(
1
)
(
2
1
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
