Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Kambag’allikning chuqurlashuv yoki sayyozlashuv indeksini 
hisoblash tartibi
 
T/r 
Aholining ijtimoiy 
guruhlari 
Ja’miga nisbatan foiz hisobida 
bazis davrda 
joriy davrda 
1. 
O’ta boylar 
2. 
Boylar 
3. 
O’rta hollar 
4. 
Kambag’allar 
5. 
O’ta kambag’allar 
Jami 
100,0 
100,0 
- 
Agar, 

---

297 
bo’lsa, u holda kambag’allik sayyozlashib, xalq farovonligining oshib 
borayotganligidan dalolat beradi. Chunki bunday tengsizlik o’ta kambag’al aholi 
salmog’ining kambag’allar salmog’idan kichik, kambag’allar salmog’ining o’rta 
hollar salmog’idan kichik, boylar salmog’ining esa o’ta boylar salmog’idan kichik 
ekanligidan dalolat beradi. 
Kambag’allikning keskinlashuv jarayoni quyidagi ko’rsatkichlarda o’z 
aksini topadi: 


bu erda, 
R
max
- kambag’allik darajasidagi variatsion kenglik 
X
max
- O’ta boylarning o’rtacha daromadi 
X
min
- O’ta kambag’allarning o’rtacha daromadi 

- variatsiya koeffitsienti 

- dispersiya 
- jamiyatdagi o’rtacha daromad. 
Shu ko’rsatkichlarga asoslanib kambag’allikning keskinlashuv indeksi (Jkk) 
quyidagicha hisoblanadi: 

Agar Jkk > 1 bo’lsa, demak o’ta boylar bilan o’ta kambag’allar o’rtasidagi 
mutlaq va nisbiy (Jkk) tafovut kattarib borgan bo’lgan bo’ladi va aksincha. 
Jamiyat hamisha kabg’allikni yumshatish va uni tugatish yo’lidan boradi. 
Bozor iqtisodiyotiga xos umumiy qoida - bu kambag’allar soni va salmog’ining 
qisqarib borishga moyilligidir, chunki ishlab chiqarish o’sishi bilan kam daromadli 
oila o’rtacha va yuqori daromadlilar qatoridan o’rin oladi. 
Davlat siyosati ham nisbiy kambag’allikni qisqartirish, mutloq 
kambag’allikni, ya’ni kashshoqlikni esa tag-tubi bilan yo’qotishga qaratilgan. 
Ishlab chiqarishning sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush 
darajasi va qiymatida namoyon bo’ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar 
ehtiyojlarining qondirilish me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz-
ne’matlar iste’moli va uning qiymati hisoblanadi. 
Turmush darajasi uchun iste’mol o’z-o’zidan emas, balki ehtiyojni qondira 
olish jihatidan muhim. Ist’emolning miqdori va tarkibi oqilona bo’lib, kishilarning 
sog’lom va uzoq umr ko’rish, ularning shaxs sifatida kamol topishini 
ta’minlangandagina maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
U yoki bu tovarning haddan tashqari ko’p iste’mol etilishi yuqori turmush 
darajasini bildirmaydi, chunki bu erda miqdordan tashqari iste’molning sifati va 
qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o’rtasida ma’lum 
me’yorda nisbat bo’lishini taqozo etadi. Masalan, oziq-ovqat iste’moli shunday 
miqdorda va tarkibda bo’lishi zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli ozuqalar, 
xususan, oqsil, moy va vitaminlar bilan ta’minlanishi, insonning sog’lom, 
baquvvat, tetik bo’lishini, hayotda faollik ko’rsatishini ta’minlashi zarur. 

---

298 
Ko’p miqdordagi lekin balanslanmagan oziq-ovqat iste’moli foyda o’rniga 
zarar keltiradi. Mutaxasislar fikriga ko’ra, go’sht va undan olingan mahsulotlarning 
optimal iste’moli jon boshiga yiliga o’rtacha 80 kg bo’lishi zurur. Bundan (1,5-2 
baravar) ortiq iste’mol qilingan go’sht haddan tashqari zararli deb hisoblanadi. 
O’zbekistonda aholi jon boshiga 190-200 kg non va un mahsulotlari iste’mol 
etiladi. Bu ham keragidan ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar (masalan, 
go’sht, sut, uzum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning o’rni non 
bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir. 
Xuddi shu nuqtai nazardan nooziq-ovqat mahsulotlari va ko’rsatilgan 
xizmatlarga yondashish mumkin. Ana shularni inobatga olgan holda turmush 
qiymati indeksini quyidagicha hisoblash mumkin: 
0
1
1
1
¢
1
0
0
0
:
yoki J =
:
;
TQ
HI
HI
HI
OI
J
OI
OI
HI
OI

bu erda, 
HI
0
va HI
1
- bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan haqiqiy 
iste’mol qiymati. 
OI
0
va OI
1
- bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan optimal 
iste’mol 
Bu indeksni hisoblashda quyidagicha ham yondashish mumkin: 
bu erda, 
q
0
- bazis davrdagi iste’mol buyumlari yig’masi 
- bazis davrda optimal darajadagi iste’mol buyumlar yig’masi 
p
0
va p
1
- iste’mol buyumlarining bazis va joriy davrlardagi bahosi. 
ning 
o’ziga xoc xususiyati shundaki, uning tarkibiga bazis davrdagi (q
0
) iste’mol 
buyumlari yig’masi bilan bir qatorda oldin sotib olish imkonyati bo’lmagan, ammo 
yangi baho darajasida (p
1
) shu imkoniyatga ega bo’lgan iste’mol buyumlari ham 
kiradi.
J
tq
<1 bo’lishi turmush qiymatining pasayganligi va xalq farovonligining 
oshganligidan dalolat beradi. Va aksincha.