Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Bevosita ishlab chiqarish uchun soliqlar
rezident institutsion birliklarning
ishlab chiqarish faktorlariga to’laydigan to’lovlaridan iborat. Ular tarkibiga er 

---

231 
solig’i, ishlab chiqarishda foydalanilgan mulk(asosiy vositalar)solig’i, mehnat 
resurslariga to’lovlar, foydali qazilma boyliklarini topish maqsadida bajariladigan 
geologiya-qidiruv ishlari uchun ajratmalar, yakka tartibda faoliyat ko’rsatish uchun 
patent to’lovlari, obodonlashtirish uchun soliqlar, qurilish ob’ektlari egalaridan 
olinadigan soliq, import va davlat bojlari, bozorlardan yig’imlar, transport solig’i, 
o’rmon solig’i va boshqalar kiradi.
Yana shuni ta’kidlash lozimki, ayrim soliqlar va subsidiyalar amaliyotda 
operatsiya sifatida yaqqol ko’rinishda bo’lmasligi mumkin, yani ular soliq 
tashkilotlarida va ishlab chiqaruvchi birliklar hisoblarida qayd etilmagan bo’lishi 
mumkin. Masalan, paxta tolasi markazlashgan tarzda davlatga tegishli savdo 
kompaniyalari orqali sotiladi. Bunda paxta tolasini savdo kompaniyalariga etib 
kelgandagi tola qiymati(narhi) eksportga sotgandagi qiymatdan kam yoki ko’p 
bo’lishi mumkin. Narhlardagi farq asosida hosil bo’lgan qiymat eksport narhi
yuqori bo’lsa musbat qoldiq hosil bo’ladi, aks holda manfiy qoldiq hosil bo’ladi. 
MHT metodologiyasiga asosan musbat qoldiq mahsulot uchun soliq olingan, 
manfiy qoldiq esa - mahsulot uchun subsidiya berilgan deb talqin qilinadi. Chunki 
bu qoldiqlar davlat byudjetiga borib qo’shiladi yoki hosil bo’lgan zarar byudjetdan 
qoplanadi. Bunday holatlar yuzaga kelganda milliy hisobchilar tegishli schyotlarda 
o’zgartirishlar kiritishlari lozim. 
Sof foyda
nomoliya, moliya, davlat boshqaruv idoralari va uy xo’jaligiga 
xizmat ko’rsatuvchi notijorat tashkilotlarning birlamchi daromadi hisoblanadi. 
MHT metodologiyasiga asosan birlamchi daromad sof holda hisoblanishi tavsiya 
etiladi. Lekin, amaliyotda asosiy kapitalning iste’moli ko’rsatkichini hisoblash 
qiyin bo’lgani sababli, sof foyda ko’rsatkichi bilan ACI birga qo’shib hisoblanadi. 
Hosil bo’lgan ko’rsatkich 
yalpi foyda
deb yuritiladi. Bu ko’rsatkich, yuqorida zikr 
etilgan sektorlarning bevosita ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida ega bo’lgan 
daromadlaridan iborat. Nazariy jixatdan qaraganda, uning qiymati daromadlarni 
shakllanishi schyotidagi saldo ko’rsatkichiga teng bo’ladi. 
Aralash daromad uy xo’jaliklariga tegishli nokorporativ korxonalarning 
birlamchi daromadi hisoblanadi. Ko’rsatkichning “aralash daromad” deb atalishiga 
asosiy sabab, bu ko’rsatkich tarkibida mehnat xaqi va yalpi foyda qo’shilib ketgan 
bo’ladi yoki ularni alohida hisoblash amaliy jixatdan qiyin bo’ladi. Masalan, uy 
xo’jaligiga qarashli ustaxonada yollangan ishchilar bilan birgalikda uy xo’jaligi 
a’zolari faoliyat ko’rsatadilar. Yollangan ishchilar ish haqi oladilar, uy xo’jaligi 
a’zolari esa odatda ish haqi olmaydi. Natijada, bunday korxonalarda foyda 
ko’rsatkichi tarkibida uy xo’jaligi a’zolari tomonidan olinmagan ish haqi yotga 
bo’ladi va uni ajratishning zarurati bo’lmaydi. Shu sababli, bunday korxonalarning 
foyda ko’rsatkichi aralash daromad deb yuritiladi.
Aralash daromadni MHT metodolgiyasiga ko’ra sof usulda hisoblash tavsiya 
etiladi. Lekin, amaliyotda uy xo’jaliklari uchun asosiy kapitalning iste’moli 
ko’rsatkichini hisoblash qiyin bo’lgani sababli, aralash daromad tarkibida ACI 
yotgan bo’ladi. Shu sababli, bu ko’rsatkichni