Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Tovar va xizmatlarni xarid qilish uchun davlat xarajatlari. 
Tovar va 
xizmatlarni davlat xaridi asosan soliq tushumlari va boshqa davlat daromadlari 
hisobiga moliyalashtiriladi. Ko’pchilik xarajatlar shartli tarzda hisoblangan o’z 
iste’moli uchun nobozor ishlab chiqarish xarajatlaridan iborat bo’ladi. Ularning 
ayrimlari bozor ishlab chiqaruvchilarining tovar va xizmatlari ham bo’lishi 
mumkin.
 
Tovar va xizmatlarnining davlat xaridiga markaziy hokimiyatdan tortib to 
mahalliy hokimiyat idoralarigacha, barcha davlat hokimiyati shahobchalari 
tomonidan barcha bevosita korxona va tashkilotlardan ishlab chiqarilgan 
resurslarni, ishchi kuchini ham hisobga olganda, sotib olishga sarflangan xarajatlar 
kiradi. 
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan tarnsfertlar (pensiya, nafaqa va 
boshqalar) davlat xaridlariga kiritilmaydi, chunki ular joriy ishlab chiqarish 
hajmining o’sishini ifodalamaydilar va birlamchi daromadlarni qayta taqsimlash 
bo’lib hisoblanadilar. 
Davlat boshqaruv idoralarining haqiqatdagi pirovard iste’moli ularning 
kollektiv xizmatlargan sarflangan xarajatlar qiymatiga tenglashtiriladi. Kollektiv 
xizmatlar umuman jamiyatga, yoki ma’lum ijtimoiy guruhlarga foyda keltirsada, 
ularning haqiqatdagi pirovard iste’molini individual uy xo’jaliklariga tegishli deb 
hisoblab bo’lmaydi. Ular ushbu xarajatlarni amalga oshiruvchi davlat boshqaruv 
idoralarining xarajatlari bo’lib hisoblanadi. 
Sof eksport. 
YAIM o’ziga ma’lum davlat bozoridagi tovar va xizmatlar ishlab 
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlari qamrab oladi. Demak, xorijiy 
rezidentlarning tovar va xizmatlarga ushbu mamlakat doirasidagi barcha xarajatlari 
ushbu mamlakat aholisining xarajatlari singari bog’liqlikdadir. Shu sababli, 
xorijliklarning ushbu mamlakat doirasida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni 
xarid qilishga sarflagan xarajatlarini, ya’ni eksportni, YAIM hajmini xarajatlar 
usuli bo’yicha hisoblashda inobatga olish zarur. Boshqa tomondan, mamlakatda uy 
xo’jaliklari yoki davlat tomonidan iste’mol qilingan iste’mol va investitsion 

---

222 
tovarlarning bir qismi xorijdan import qilingan bo’lishi mumkin. Shu sababli ular 
mamlakat YAIM tarkibiga kiritilmasligi kerak, chunki ular xorij mamlakatlari 
ishlab chiqarish faoliyatining natijasi bo’lib hisoblanadi va ularni YAIM tarkibidan 
chiqarish kerak.
 
Shunday qilib, birinchi holatda eksportni YAIM tarkibiga qo’shdik, 
ikkinchisida esa – ayirdik. Ushbu farq sof eksport deb nomlanadi. Qayd qilish 
lozimki, sof eksportning miqdori ham musbat, ham manfiy bo’lishi mumkin. 
Import hajmini hisoblashda, tovarlarning nafaqat xorijdan olib kelinganligi, 
balki xorijdan olib kelinish tranzit yoki uchinchi mamlakat bilan xorijiy 
operatsiyalar sharoitida ham sodir bo’lishi mumkinligi sababli, mamlakat ichida 
foydalanganligi ham hisobga olininshi talab qilinadi. Xuddi shu sababli, har 
qanday mamlakat hududidan tovarlarni olib chiqishlar ham, eksport bo’lib 
hisoblanmasligi mumkin. 
Import va eksportning quyidagi turlari mavjud: 
– bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) import va eksport. Bunda tovarlar bevosita chet 
eldan ushbu mamlakat iqtisodiy hududiga olib kelinadi va chet elga olib chiqiladi; 
– tovarlarni omborxonalarda saqlash operatsiyalari.