Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

2. Yalpi ichki mahsulotni harajatlar usulida hisoblash 
 
Xarajatlar usuli bo’yicha YAIMga pirovard mahsulot va xizmatni yaratish 
bilan bog’liq bo’lgan barcha turdagi xarajatlar kiradi. Umumiy ko’rinishda ushbu 
ta’rifni quyidagi formula bo’yicha ifodalash mumkin: 
YAIM=UPI+IN+JPI+SE , 
bu erda,
YAIM– yalpi ichki mahsulot; UPI– uy xo’jaliklarining pirovard iste’mol 
xarajatlari; IN– investitsiya xarajatlari; JPI– davlatning tovar va xizmatlarni xarid 
qilish xarajatlari (joriy pirovard iste’mol xarajatlari); SE– sof eksport (eksport – 
import). 
Xususiy iste’mol xarajatlari. 
MHT atamalarida uy xo’jaliklarining iste’mol 
xarajatlari xususiy (shaxsiy) iste’mol xarajatlari deb yuritiladi. Uy xo’jaliklarining 
shaxsiy iste’mol xarajatlariga quyidagilar kiradi: uzoq vaqt fodalaniladigan 
predmetlar (buyumlar), joriy iste’mol tovarlari va turli xizmat turlari uchun 
iste’mol xarajatlari. Yuqorida keltirilgan formuladagi “UPI” mamlakat aholisining
qayd qilingan xarajatlarini yig’indisi sifatida aniqlanadi. Statistik ma’lumotlarga 

---

220 
ko’ra, ushbu xarajatlarning YAIMdagi ulushi boshqa harajatlarga nisbatan katta 
miqdorni tashkil qiladi.
 
1-jadval
O’zbekiston Respublikasi YAIM tarkibida uy xo’jaliklari pirovard iste’mol xarajatlari 
ulushi dinamikasi 
Yillar 
1990 y. 
1996 y. 
2000 y. 
2011 y. 
Ulush, % 
81,0 
67,1 
61,9 
51,1 
Yalpi xususiy ichki investitsiyalar. Zahiralarning o’zgarishi. Yalpi va sof 
investitsiyalar
.
Umum qabul qilingan uslubiyotga binoan yalpi xususiy ichki 
investitsiyalar quyidagilardan tashkil topadi: tadbirkorlar tomonidan mashina, 
uskuna va stanoklarni pirovard sotib olish; uy-joy qurilishini hisobga olgan xolda 
qurilish ishlari; zahiralarning o’zgarishi.
 
Iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lgan mamlakatlarda ularning ulushi YaIM 
tarkibida 25-33 foizni tashkil qiladi. Investitsiyalar YAIM va aholi farovonligini 
o’stirishning asosiy manbai bo’lib hisoblanadi. 
2-jadval
O’zbekiston Respublikasi YaIM tarkibida yalpi xususiy ichki investitsiyalar ulushi 
dinamikasi 
Yillar 
1990 y. 
1996 y. 
2000 y. 
2011 y. 
Ulush, % 
32,2 
23,0 
19,6 
25,0 
YAIM – joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini aniq hisoblanishini 
talab qilganligi uchun, uning tarkibiga bu yil ishlab chiqarilgan, ammo sotilmay 
qolgan mahsulotni ham hisobga olinishi mantiqan to’g’ridir. Aks xolda 
zahiralarning o’zgarishini hisobga olmasdan hisob-kitoblar amalga oshirilgan 
taqdirda, joriy yilda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi pasaytirilib ko’rsatilgan 
bo’ladi. Odatda, zahiralarning o’zgarishi joriy davr oxiri va boshidagi zahiralar 
qoldiqlarining farqi sifatida hisob–kitob qilinadi. Shu sababli joriy davrda katta 
miqdorda ilgari sotilmay qolgan mahsulotlarning sotilgan taqdirda, zahiralarning 
o’zgarishi manfiy miqdorga teng bo’lishi mumkin. 
MHTda investitsiyalar yalpi, ichki va xususiy investitsiyalarga ajratib 
o’rganiladi. Oxirgi ikki ko’rsatkich xususiy firmalar va kompaniyalarning 
xarajatlarini ifodalab, ular ko’rilayotgan mamlakat uchun yuridik shaxslar 
hisoblanishi lozim. 
Yalpi ichki xususiy investitsiyalar eski mashina, uskuna va stanoklarni 
almashtirish uchun ishlab chiqarilgan barcha investitsion tovarlar plyus har qanday 
iqtisodiyotda sof qo’shimcha kiritilgan kapitalga teng. Demak, yalpi investitsiyalar 

---

221 
- ishlab chiqarishdan chiqib ketayotgan kapital o’rnini qoplash hamda kapitalning 
qo’shimcha oshishiga olib kelgan investitsiyalardir. 
Sof ichki xususiy investitsiyalar hajmini aniqlash uchun yalpi xususiy ichki 
investitsiyalar hajmidan asosiy kapital amortizatsiyasi xarajatlarini, ya’ni ishlab 
chiqarishdan chiqib ketgan asosiy kapital o’rnini qoplash uchun ishlab chiqarilgan 
mashina, uskuna va stanoklar hajmini ayirish kerak. Masalan, iqtisodiyotda 1000 
birlik investitsion tovarlar ishlab chiqarilib, joriy davrda ishlab chiqarish 
jarayonida 400 birlik mashina va uskunalar iste’mol qilingan bo’lsa, iqtisodiyotga 
qo’shilgan qo’shimcha kapila hajmi 600 birlikni tashkil etadi (600 = 100 - 400). 
Demak, misolimizda yalpi yalpi investitsiyalar 1000 birlikni, sof investitsiyalar 
600 birlikni tashkil qilgan. O’z navbatida, yalpi va sof investitsiyalar orasidagi farq 
(1000 - 600 = 400) YAIMni ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy 
kapital yoki amortizatsiya hajmini ifodalaydi.