Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

3. Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to’plami va 

unga ta’sir ko’rsatadigan shart-sharoitlar 

 

Yuqorida  bayon  etilganidek, 

auditorlik  risklarining  maqbul  to’plami

  bir 

qancha risklardan iborat.  

Umumiy  auditorlik  amaliyotida 

auditorlik  risklarining  maqbul  to’plami

ga 

quyidagicha  yondashuv  ishlab  chiqilgan  va  ular  ingliz  tilidagi  abbreviaturasi 

(bosh harflari) bo’yicha quyidagi formula ko’rinishida ifodalangan: 

 

DAR q IR x CR x DR 

 

DAR  (Desired  audit  risk)  –  ARMT  (auditorlik  risklarning  maqbul 

to’plami); 

 

IR (Internal risk) – IXR (ichki xo’jalik riski); 

 

SR (Control risk) – NR (nazorat riski); 

 

DR  (Detection  rick)  –  AR  (aniqlanmaslik  ya’ni  xatolar  va  moliyaviy 

hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik riski).  

 

Demak, auditorlik risklarining maqbul to’plami (ARMT) ni va uni tashkil 

etuvchi  tarkibiy  qismlar  (IXR;  NR;  AR)ni  batafsil  bayon  qilish  va  mohiyatini 

o’rganish uchun quyidagi formula ko’rinishida ifodalaymiz hamda uning tarkibiy 

qismlarini alohida ko’rib chiqamiz: 

ARMT q IXR x NR x AR 

                  

 



 Аудитнинг умумий режаси №3-«Аудитни режалаштириш» номли АФМСга мувофиš тузилади. (¡з. Р. 

М. В. тасдиšлаган №54, 14. 10. 1999 й, ¡з. Р. АВ. да р¢йхатга олинган, №837, 10. 11. 1999 й.) 

 

---

 

 

77 

Ichki  xo’jalik  riski

  –IXR  (IR-Internal  risk)  –  bu  mazkur  buxgalteriya 

schyotida,  balans  moddasida,  bir  turdagi  xo’jalik  muomalalari  guruhida 

yaxlitlanganda,  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  hisobotida  jiddiy  kamchiliklarning, 

bunday  kamchiliklar  ichki  nazorat  tizimi  vositalari  yordamida  aniqlan-gunga 

qadar  yoki  ichki  xo’jalik  nazorati  umuman  yo’q  bo’lganda,  auditor  tomonidan 

sub’ektiv tarzda aniqlanish ehtimoli tushuniladi. Ichki xo’jalik riskini baholashda 

auditor bir necha guruh omillarni e’tiborga olishi lozim.  

Nazorat  (nazorat  vositalari)  riski  –  NR  (CR-Control  risk)  –  bu  korxonaning 

mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichki 

nazorat  tizimi  vositalari  alohida-alohida  yoki  birgalikda  jiddiy  ahamiyat-ga  ega 

bo’lgan  kamchiliklarni  o’z  vaqtida  aniqlay  olmaslik  va  tuzata  olmaslik  (yoki 

bunday  kamchiliklar  vujudga  kelishining  oldini  olish)  ehtimolining  auditor 

tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlangan ko’rsatkichidir. 

Aniqlanmaslik  riski  (AR)  -  ya’ni  xatolar  va  moliyaviy  hisobotdagi 

kamchiliklarning aniqlanmaslik (ko’zga tashlanmaslik) riski (DR-Detektion risk) 

–  bu  auditorlik  tekshiruvi  jarayonida  qo’llaniladigan  auditorlik  amallarining 

buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy  hisobotda  haqiqatan  mavjud  bo’lgan  har  biri 

alohida-alohida  yoki  birgalikda  jiddiy  hisoblangan  xatolar hamda  kamchiliklarni 

aniqlash  imkoni  yo’qligining  ehtimolidir.  Bunday  ehtimollik  auditor  tomonidan 

sub’ektiv  tarzda  aniqlanadi.  Shuningdek,  auditor  ishlarining  sifat  ko’rsatkichi, 

auditorning  malakasi  va  muayyan  auditorlik  tekshiruvining  o’tkazilish 

xususiyatlariga bog’liq.  

Aniqlanmaslik riskini ikki guruhga bo’lish mumkin: 

1.

 

Tahliliy  risk

  –bu  tahlil  amallari  (ishlari)  bajarilganda  jiddiy  xatolarga  yo’l 

qo’yilish  riskidir.  Bunday  xatolarni  auditor  ko’rishi  mumkin,  ammo  juda 

murakkabligi 

hamda  o’zining  maxsus  malakasi  etishmasligi  sababli 

tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin.  

2.

 

Tanlashdagi  risk

  –bu  jiddiy  xato-kamchiliklarning  nazorat  testlarini 

o’tkazish  (tanlab  olish)  chog’ida  ham,  xo’jalik  muomalalarini  mohiyatan 

tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir.  

---

 

 

78 

Aniqlanmaslik  riski  -  auditorlik  faoliyatining  sifati  va  samaradorligini 

baholaydigan  ko’rsatkich  bo’lib,  u  muayyan  auditorlik  tekshiruvini  o’tkazish 

tartibiga,  hamda  auditorlar  malakasi  va  ularning  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt 

faoliyati  bilan  oldindan  tanishlik  darajasiga  bog’liq.  Auditor  ichki  xo’jalik  riski 

va  nazorat  vositalarining  riskini  baho-lash  asosida  o’z  faoliyatida  yo’l  qo’yishi 

mumkin bo’lgan aniqlanmaslik riskini aniqlashi lozim. Aniqlanmaslik riski-ning 

imkon  qadar  pasaytirilgan  ko’rsatkichini  hisobga  olgan  holda  tegishli  auditorlik 

amallarini rejalashtirishi lozim.  

 

---

 

 

79