Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

16.5. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti 
to„g„risidagi nazariyalar 
 
Garbda  «noiloj  rivojlanish»,  «tashqi  turtki»  nazariyalari  keng 
tarqalgan  (R.Nurkse,  E.Xagen),  unda  ozodlikka  erishgan  davlatlar 
dastlab  musibatlarga  uchrashi  tabiiy,  shu  sababli  ularning  ahvoli  og‗ir 
bo‗ladi. ochlik-yalang‗ochlikka mahkum etiladi. Daromadning kamligi 
jamg‗armalar  paydo  bo‗lishiga  to‗siqdir  va  kapital  qo‗yilmalar  ham 
past  darajada  saqlanadi.  Bu  esa  sanoat  rivojiga  va  milliy  daromad 
o‗sishiga  yo‗l  bermaydi,  kambag‗allik  hamda  nochorlikni  keltirib 
chiqaradi (Ilojsiz rivojlanish). Bu og‗ir ahvoldan chiqishning birdan bir 
yo‗li  -  tashqi  «turtki  yo‗li»  hisoblanadi.  Minimum  kapital 
qo‗yilmalarning  asosan  tashqi  investitsiyalar  hisobiga  asta-sekin 
o‗sishiga, rivojiga erishiladi. Kapital qo‗yilmalar miqdori ma‘lum kritik 
darajadan  yuqori  bo‗lishi  kerak,  shu  bilan  turg‗unlik  holatidan  chiqib 
olinadi.  Bu  tadbirkorlik  faoliyatini  kuchaytiradi  va  xorijiy  investorlar 
uchun qulay «iqlim»ni yuzaga keltiradi. Garbdagi ko‗p iqtisodchilar bu 

---

308 
mamlakatlarda  chuqur  ijtimoiy-iqtisodiy  islohotlar  o‗tkazishni  ham 
taklif  etmoqdalar.  Mustamlaka  qaram  mamlakatlari  bilan  metropoliya 
o‗rtasidagi  munosabatlar  hech  vaqt  tenglik  asosida  bo‗lmagan, 
noekvivalent  almashuv  yo‗li  bilan  qo‗shimcha  boylik  orttirish  imkoni 
bo‗lgan.  Ilgari  mustamlaka  bo‗lgan  qaram  davlatlar  mustaqillikka 
erishgandan  keyin  ham  avvalgi  metropoliyaga  ko‗p  vaqt  davomida 
ko‗p  jihatdan  bog‗liq  bo‗lib  qolaverdi.  Bu  davrga  oid  neokolonializm 
ta‘limotlari yuzaga keldi. «Solishtirma chiqimlar» nazariyasining yangi 
variantlari  J.Vayner,  G.Xaberler,  Ch.Kindleberger  va  boshqalar 
tomonidan 
har 
tomonlama 
ishlab 
chiqilgan. 
Bu 
nazariya 
tarafdorlarining  fikricha  rivojlanayotgan  davlatlarda  tabiiy  resurslar 
anchagina  bo‗lganligini  hisobga  olib,  oziq-ovqat  va  xomashyo 
mahsulotlariga  ixtisoslashish  ma‘qul,  sanoatni  rivojlantirishga  hojat 
yo‗q,  chunki  an‘anaviy  eksport  tovarlari  hisobiga  xalqaro  bozordan 
kerakli  mahsulotlarni  almashib  olish  mumkin.  Bu  fikrga  qo‗shilib 
bo‗lmaydi,  chunki  bu  usul  mamlakat  rivojiga  olib  kelmaydi.  Masalan, 
Malayziya  xuddi  shunday  yo‗l  tutdi,  faqat  o‗z  xomashyosini  tayyor 
mahsulotga  aylantirgachgina  muhim  iqtisodiy  yutuqlarga  erishdi. 
«Ishlab  chiqarish  omillari»  nazariyasida  ham  noekvivalent  almashuv 
tizimi,  chetga  esa  faqat  xomashyo  chiqarish  taklif  etiladi.  Chet  el 
kapitali uchun keng imkoniyatlar yaratish fikri ham  ustun hisoblanadi.  
Ba‘zi  olimlar  rivojlanayotgan  mamlakatlarning  «industrlashtirish» 
nazariyalarini  ilgari  surmoqdalar.  Masalan,  N.Kaldor,  J.Meyer  va 
boshqalarning  fikricha  shaxsiy  iste‘molni  ixtiyoriy  qisqartirib, 
iqtisodiyotni  moliyalash  uchun  jamg‗armalar  yetarli  emas,  davlat  soliq 
tizimi  orqali  iste‘molni  majburiy  yo‗l  bilan  qisqartirish  kerak.  Ayrim 
hollarda «me‘yordagi inflyatsiya»dan foydalanish taklif etiladi.  
Jamg‗armalarni  tashqi  moliyalash  manbalari  bo‗yicha  turli  fikrlar 
bildiriladi.  Ko‗pchilik  mualliflar  ayniqsa,  o‗tish  davrida  chet  el 
mamlakatlari  (birinchi  navbatda  rivojlangan  mamlakatlar)  tomonidan 

---

309 
iqtisodiy va texnikaviy yordam zaruriy chora sifatida ko‗rsatiladi, undan 
keyin esa bu ishlar «xususiy chet el investitsiyalari» bilan almashadi.  
Rivojlanayotgan 
mamlakatlarni 
industrlashtirish 
strategiyasi 
bo‗yicha  ham  turli  g‗oyalar  mavjud.  Ba‘zilar  (V.Lyuis,  P.Bauer)  faqat 
qishloq  xo‗jaligi  sohasi  bilan  yengil  sanoatni  ustun  darajada 
rivojlantirishni  taklif  etadilar,  boshqalar  boshida  oddiyroq,  keyinchalik 
texnika  va  texnologiyasi  murakkab  bo‗lgan  tarmoqlarga  o‗tishni  lozim, 
deb 
hisoblaydilar. 
Qishloq 
xo‗jaligini 
rivojlantirish 
industria-
lizatsiyaning  hal  qiluvchi  sharti  sifatida  belgilanadi.  Amerika 
iqtisodchilari  X.Leybenshteyn  va  V.Rattenlar  qishloq  xo‗jaligini  texnik 
rekonstruksiyalashni eng muhim masala, deb qaraydi. Bu davrda sanoat 
qishloq  xo‗jaligi  uchun  kerakli  tovarlarni  ishlab  chiqarishi  kerakligini 
ta‘kidlaydi.  Bu  fikrlarda  jon  bor,  masalan,  «ko‗k  inqilob»ni  amalga 
oshirgan  bir  qancha  davlatlar  eng  muhim  masala  -  oziq-ovqat 
muammosini  asosan  hal  qila  oldilar.  Lekin  shunga  qaramasdan 
sayyoramizda oziq-ovqat masalasini hal etish eng muhim muammodir.  
Iqtisodiy  rivojlantirishni  rejalashtirish  xususiy  sektorni  qo‗llash,  bozor 
xo‗jaligi  defektlarini  tugatish  uchun  kerak,  deyiladi.  Amerikalik 
iqtisodchi 
G.Kolm 
fikricha 
kam 
rivojlangan 
davlatlarda 
planlashtirishning  maqsadi  bozor  jarayonini  faollashtirishga  qaratilishi 
kerak.  Rivojlanayotgan  mamlakatlar  iqtisodiyotini  g‗arb  andozalari 
asosida  olib  borish  ham  taklif  etiladi,  bu  tarixiy  jarayon  asosida  ro‗y 
berishi  kerak  (kapital  jamg‗arish,  manufaktura  rivoji,  dehqonlarni 
yerdan  mahrum  etish...).  U.Rostou  o‗zining  «Iqtisodiy  o‗sish 
bosqichlari»  nazariyasida  shu  qoidani  isbotlashga  urinadi.  Boshqa 
olimlar  ham  shu  qoidaga  amal  qilib,  rivojlanayotgan  mamlakatlar 
iqtisodiy  taraqqiyotini  sun‘iy  ravishda  tezlashtirishga  o‗rinmasliklari 
kerak, bu davlatlar kapitalistik davlatlar bosib o‗tgan yo‗ldan borishlari 
maqbul,  boshqa  yo‗l  qidirishga  hojat  yo‗q,  degan  g‗oyani  qo‗llaydilar. 
«AQSh  tashqi  siyosatining  siyosiy  iqtisodi»  kollektiv  tadqiqotida 

---

310 
rivojlanayotgan davlatlar Farbning qisqa va uzoq muddatli manfaatlariga 
mos keluvchi siyosatni olib borishlari kerak, degan xulosa chiqariladi.  
Bu  tadqiqotdagi  g‗oya  bo‗yicha  jahon  xo‗jaligidagi  munosabatlar 
rivoji boshqa sivilizatsiyalashgan munosabatlar sari borishi kerak va bu 
jarayon  keyingi  paytlarda  yangi  xalqaro  iqtisodiy  tartib  sifatida 
qaralmoqda.  Bunda  hamma  munosabatlar  o‗zaro  tenglikka  asoslangan, 
barcha  mamlakatlar  manfaatlarini  hisobga  oluvchi  va  adolat 
tamoyillariga  amal  qiluvchi  iqtisodiy-ijtimoiy  aloqalar  yangi  xalqaro 
iqtisodiy tartibning asosiy mazmunidir.  
Bunday  g‗oyaning  paydo  bo‗lishi  avvalgi  davrlarda  bu 
munosabatlarda  tenglik  bo‗lmaganligini  tan  olish  bilan  barobar  fikrdir. 
I.Fisher,  R.Dornbush,  R.Shmalenzilarning  ta‘kidlashicha  kambag‗al 
mamlakatlar  masalasi  kambag‗al  Janub  bilan  boy  Shimol  o‗rtasidagi 
muammolar sifatida tobora kuchayib bormoqda. Janub mamlakatlari o‗z 
qiyinchiliklarini  jahon  iqtisodiyotidagi  mavjud  avvalgi  tartibdan,  deb 
bilmoqdalar, bu tartib go‗yoki ularga qarshi qaratilgan. 1974-yilda BMT 
Bosh  Assambleyasi  yangi  xalqaro  iqtisodiy  tartib  joriy  etishni  qo‗llab-
quvvatlovchi rezolyutsiyani qabul qildi (NIEO).  
Qabul qilingan yangi tartib uch qoidaga asoslanadi:  
1.  Xalqaro  aloqalar  ma‘lum  tartibga  solib  turiladi  va  bu  turli 
davlatlar tomonidan siyosiy yo‗l bilan amalga oshiriladi. 
2.  Ishlab  chiqarilgan  tovarlarning  davlatlararo  taqsimotida 
rivojlanayotgan  mamlakatlar  manfaati  ham  hisobga  olinishi  shart  va 
shuni ta‘minlaydigan yo‗llar yaratilishi kerak. 
3.  Barcha  iqtisodiy  munosabatlar  tizimi  demokratiya  asosida  olib 
borilishi  zarur,  har  bir  davlat  o‗z  ichki  tuzumidan  qat‘iy  nazar  shu 
munosabatlarda qatnashishga haqlidir.  
Janub birinchi navbatda, Shimol tomondan yordam miqdorini oshirishni 
so‗raydi. Boy mamlakatlar esa berilgan yordamdan samarali foydalanish 
zarurligini ro‗kach qilmoqda.