Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

                  
Muqobil xarajatlar 
Vino  
Mato  
Angliya 
1/2 metr mato 
2 litr vino 
Portugaliya 
1/8 metr mato 
8 litr vino 
  
Biz 
16.2. 
jadvalning 
ma‘lumotlaridan 
foydalanib, 
ikki 
mamlakatdagi  mazkur  ikki  tovarning  muqobil  xarajatlarini  hisoblab 
beruvchi  16.3.  jadvalni  tuzishimiz  mumkin.  Rikardoning  to‗la  ish  bilan 
bandlik farazini hisobga olgan holda, agar xohlagan tovarni ko‗p ishlab 

---

302 
chiqaradigan  bo‗lsak,  uning  qiymati  yo‗qotilgan  mahsulotning  qiymati 
bilan  o‗lchanadi,  bunda  mehnat  resurslari  shartnoma  tuzib  ishlab 
chiqarishni  kengaytirishgacha  bo‗lgan  davrda  mazkur  mahsulotlar 
hajmini  qisqartirish  kerak  bo‗ladi.  Bizning  ikki  tovarga  asoslangan 
oddiy  modelimiz  iqtisodiyotdagi  boshqa  tovar  nuqtayi  nazaridan 
muqobil  xarajatlarni  hisoblashga  imkon  beradi.  Angliyada  matoning 
muqobil  xarajatlari  (2  litr  vino)  Portugaliyadagi  matoning  muqobil 
xarajatlaridan  (8  litr  vino)  kam  va  Portugaliyadagi  vinoning  muqobil 
xarajatlari (1/8 metr mato) Angliyadagi vinoning muqobil xarajatlaridan 
(1/2  metr  mato)  kam  hisoblanadi.  Shunday  qilib,  Angliya  mato  ishlab 
chiqarib  va  Portugaliyada  ishlab  chiqarilgan  vino  bilan  savdo  qilsa, 
jahon  mahsulotining  hajmi  ko‗payadi  va  ikkala  mamlakat  ham  bundan 
samara oladi. 
Muqobil 
xarajatlardagi 
farqlarning 
savdo 
uchun 
naqadar 
muhimligini namoyish etish uchun oldingi misollar ma‘lumotlarini 16.4. 
jadvaldagi  ma‘lumotlarga  o‗zgartiramiz.  Angliyada  endi  vino  va  mato 
ishlab chiqarishda mutlaq ustunlik mavjud, lekin unda ikki holatda ham 
qiyosiy  ustunlik  mavjud  emas.  Har  bir  mamlakatda  muqobil  xarajatlar 
bir xil – bir metr matoning muqobil xarajatlari 2 litr vinonikiga teng va 
vinoning  muqobil  xarajatlari  ½  metr  matonikiga  teng.  Boshqacha  qilib 
ayganda,  har  bir  mamlakatda  mazkur  ikki  tovarning  nisbiy  narxlari  bir 
xil  –  2  litr  vino  1  metr  matoga  teng  (mato  narxini  vinoning  narxiga 
bo‗lamiz – 2 chiqadi). Qachonki, muqobil xarajatlar bir xil bo‗lsa, hech 
bir mamlakatda qiyosiy ustunlik bo‗lmaydi va savdo hech bir mamlakat 
uchun ham samarali bo‗lmaydi. 
Rikardo  mamlakatlar  o‗rtasida  muqobil  xarajatlar  farqlanliganida 
savdo  samarali  bo‗lishini  asoslab  berdi,  lekin  u  muammoning  boshqa 
jihatini  ko‗rib  chiqmadi.  Vino  va  matoga  qanday  xalqaro  narxlar 
o‗rnatiladi hamda savdodan olingan foyda mamlakatlar o‗rtasida qanday 
taqsimlanadi?  Rikardo  foydalangan  misolida  xalqaro  savdoda  mato  va 
vinoning  ayirboshlash  narxi  har  bir  mamlakat  uchun  qulay  bo‗lgan 

---

303 
o‗rtacha  narxlar  nuqtasida  hisoblanadi,  deb  faraz  qilgan:  shunday  qilib 
savdodan  kelgan  foyda  bu  ikki  mamlakat  o‗rtasida  bir  tekkisda 
taqsimlanadi. Torrens ham bu muammoni xuddi shunday ko‗rib chiqdi, 
lekin  J.Mill  mazkur  muammoni  to‗g‗ri  hal  qildi,  u  savdoning  shartlari 
yoki  xalqaro  narxlar  savdo  qiluvchi  mamlakatlardagi  ushbu  tovarlarga 
bo‗lgan talab hajmiga bog‗liq bo‗ladi, degan xulosaga keldi. 
Rikardoning  qiyosiy  ustunlik  nazariyasida  nafaqat  nazariy 
bashanglik balki muhim siyosiy oqibatlar ham ko‗rsatilmagan. Agar biz 
ikki  mamlakatli  va  ikki  tovarli  sodda  modelni  ko‗p  mamlakatli  hamda 
ko‗p  tovarli  modelga  almashtir-sak,  qiyosiy  ustunlik  tamoyili  bo‗yicha 
muqobil  xarajatlar  mamlakatlar  o‗rtasida  farqlanar  ekan,  ushbu 
mamlakatlar xalqaro savdoda albatta foydaga erishadilar.  
Hukumatning  xalqaro  savdoga  aralashishiga  qarshi  bo‗lgan  klassik 
qarash  avvalambor,  Smit  tomonidan  oldinga  surilgan  bo‗lsa,  keyin  bu 
qarashni  Rikardo  yetarli  darajagacha  kengaytirdi.  Chet  mamlakatlarga 
tovarlar 
chiqishiga 
to‗sqinlik 
qiluvchi 
Angliya 
qonunlarining 
o‗rnatilishi,  don  savdosi  bo‗yicha  chiqarilgan  qonunlar  asosida 
daromadlarning  kapital  egalaridan  yer  egalariga  qayta  taqsimlanishi 
nafaqat  Angliyadagi  iqtisodiy  o‗sish  sur‘atlarini  pasayishiga,  balki 
hamma 
mamlakatlardagi 
o‗rtacha  statistik  yashovchi  insonlar 
farovonligining  tushishiga  ham  olib  keldi.  Qiyosiy  ustunlik  nazariyasi 
tomonidan  oldinga  surilgan  farazga  ko‗ra  tariflarning  og‗irligi  xorijiy 
subyektlar zimmasiga tushadi, degan xato fikr keng tarqalgan edi.  
16.4. jadval