Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

«Don  sochuvchi  dehqon yem i yorish  bilan 
rizqyo'lini ochuvchidir».
  Shu bilan birga, u dehqon mehnatini ulug‘lab, 
uning moddiy  boylik yaratishdagi xatti-harakatini quyidagicha tasvirlab 
berdi:
Har ne qilsalar harakat,
Xalqqa ham yetar ovqat ham barakat.
Navoiy ijtimoiy hayotga odamlaming birgalikdagi faoliyati sifatida 
qaraydi.  Uning  fikriga  ko‘ra 
kishi  yakka  holda  hech  narsa  ishlab 
chiqara  olmaydi.
  U biron narsani  ishlab  chiqarish uchun boshqa ishlab 
chiqaruvchilar  bilan  munosabatda  bo‘lishi  kerak.  Masalan,  dehqonga 
mehnat  qurollari  zarur  bo‘lsa,  hunarmandlarga  non  kerak;  dehqonga 
ham,  chorvadorga  ham  hunarmandchilik  va  attorlik  mahsulotlari  zarur. 
Dehqon mehnatining mahsulini novvoy, unfurush, qo‘shchi va o‘roqchi, 
mashoqchi  va  boshqalar  orziqib  kutadi.  Shu  bilan  birga  dehqon  ham 
hunarmandning,  chorvadoming  va  boshqalaming  mehnat  mahsulotiga
71

---

muhtoj.  Ularsiz  u  hech  narsa  ishlab  chiqara  olmaydi.  Navoiy  fikricha 
dehqon  o‘z  mehnati  bilan  o‘z  ehtiyoji  uchun  zarur  bo‘lgan  mahsulot 
miqdoridan  ko‘ra  ko‘proq  ishlab  chiqarib,  jamiyat  va  uning  ishlab 
chiqarishda  ishtirok  etmaydigan  boshqa  qismlarini  ham  moddiy 
ne’matlar  bilan  ta’minlaydi.  Uning  mana  shu  fikri  fiziokratlaming 
“qo‘shimcha mahsulot faqat qishloq xo‘jaligida yaratiladi” degan fikriga 
mos  tushadi.  Navoiy  “qishloq  xo‘jaligining  rivojlanishi  mamlakat 
qudratini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi” degan ilg'or fikmi ilgari 
suradi.  Bu  fikr o‘sha  davr,  ya’ni  feodalizm  rivojlangan,  uning  negizini 
dehqonchilik  tashkil  qilgan  bir  davrda  to‘g‘ri  fikr  bo‘lib  qolmaygina, 
balki tarixiy haqiqat hamdir.
Navoiy  xalqaro  savdo  sohasida  faoliyat  yurituvchilarga  nisbatan 
ijobiy  munosabatda  bo‘lsada,  mamlakat  ichkarisida  ish  yuritayotgan 
savdogarlar,  ya’ni  olibsotarlarga  nisbatan  salbiy  munosabatda  bo‘lgan. 
Uning fikricha olibsotarlar «о ‘ziga foyda va boshqalarga qaxat istovchi