Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Sayidlar,  olimlar  va fozillarga  dargohim  doim  ochiq  edi,  - 
deyiladi  «Tuzuklar»da,  -   chunki  bu  insonlar  mamlakat  rivojida 
ustundirlar».
  A/Temur  Shorn  (hozirgi  Suriya)  yurtini  qo‘lga  olganda 
(1401-y.)  taniqli  olim  Ibn  Xoldun  (1332-1406)  asirga  tushib  qoladi. 
Sohibqiron  uning  olimligini  bilgach,  u  bilan  suhbatlashib,  izzat-ikrom 
bilan uni qo‘yib yuboradi.
5 .2 .  Shoxruh M irzo va M irzo Ulug'bek davxidagi 
iq tiso d iy  islo h o tla r
A.Temur  vafotidan  keyin  Shohruh  va
Ulug‘bek  (1394-1449)  podsholigi  (1409-1449) 
davrida iqtisodiyot  yaxshi  rivojlandi.  Ayniqsa,
qo‘shni 
mamlakatlar  bilan 
savdo-sotiq
munosabatlari 
o‘sdi. 
Bu 
Movarounnahrda 
(arabcha  «daiyo  ortidagi»  (mamlakat)  degani) 
1428-yilda Ulug‘bek tomonidan o‘tkazilgan pul 
M.uiug'bek (1394-1449) 
jslohoti 
bilan  bog‘liq.  Jamiyatda  pulning
”  
“ “   ahamiyatini yaxshi tushungan holda uning qadr-
qimmatini oshirish uchun harakat qilingan.
0 ‘sha  davrda  muomaladagi  fiilusiy  chaqa  pullar  yengil  vaznda 
bo‘lib,  savdo  rivojiga  to‘siqlik  qilgan.  Ulug‘bek  yengil  vaznda  zarb 
etilgan  va  muomalada  yurgan  barcha  chaqa  pullami  man  etdi.  Eski 
chaqalami  yangisiga  almashtirib,  ichki  savdoning  mayda  mis  pullarga 
bo‘lgan  talabini  qondirish  uchun  u  bir  vaqtning  o‘zida  Buxoro,
67
Ш
Щ

---

Samarqand,  Qarshi,  Termiz,  Toshkent,  Shohruhiya  va  Andijon 
shaharlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqli fuluslami 
zarb ettirib, muomalaga kiritdi. Eski chaqalar qisqa vaqt davomida yangi 
pullarga  almashtirilib  olingach,  mis  pullar  zarbini  markazlashtirish 
maqsadida  boshqa  shaharlardagi  zarbxonalarga  barham  berildi.  Faqat 
Buxoro  zarbxonasi  (poytaxt  Samarqandda  emas)  saqlab  qolindi.  Xalq 
orasida  «fulusi  adliya»,  ya’ni  adolatli  chaqa  nomi  bilan  shuhrat 
qozongan  bu  yangi  mis  fiiluslar  mamlakatning  barcha  shahar  va 
qishloqlarida  keng  muomalaga  kirib,  davlatning  ichki  savdosini  to‘la 
ta’minlay  boshladi.  Ichki  chakana  savdo-pul  munosabatlaridagi 
tanqislikni  fulusning  vazni  va qiymatini  oshirish  bilan hal  etilishi  o‘rta 
asrlar  sharoitida  nodir  va  favqulodda  voqea  bo‘lsa-da,  har  holda 
Ulug‘bekning 
bunday 
islohoti 
mamlakatda 
hunarmandchilik 
buyumlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo‘l ochib berdi. Ayni 
vaqtda  tashqi  savdodan  keladigan  daromadni  oshirish  maqsadida 
«tamg‘a» boji ham birmuncha oshirildi, ya’ni hozirgi til bilan aytilganda 
proteksionizm siyosatidan foydalanildi.
Ulug‘bek  (1394-1449)  tarixda ko‘proq  davlat arbobi  sifatida emas, 
bunyodkor inson, yuksak zehnli olim sifatida mashhurdir. Uning dong‘i 
dunyoga  ketgan,  astronomiya,  tarix  ilmlariga  oid  asarlari  mavjud.  Bu 
yerda  biz  Ulug‘bekning  ijtimoiy-iqtisodiy  faoliyatiga  alohida  e’tibor 
bermoqchimiz.  Bu davrda mamlakat  iqtisodiyotining  asoslariga alohida 
qunt  qilinadi,  busiz  rivojlanish  bo‘lmasligini  hokimlar  yaxshi 
tushunishgan.  Sug'orish  tarmoqlari  qurilib,  ular  toshhovuz,  darg‘ot, 
navo,  chig‘ir,  charxpalak,  qaynama,  sharshara,  osma  ko‘prik,  handoq, 
tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshootlari bilan jihozlandi.
0 ‘sha  davrda  ham  iqtisodiy  rivojlanishning  soliq  tizimi  bilan 
chambarchas bog'liqligi yaxshi ma’lum edi.  Soliq yig'imi qancha yuqori 
bo‘lsa,  ishlab  chiqaruvchilar  manfaatdorligi  kamdir,  ammo  soliqning 
pastligi  aholi  uchun  qulay  bo‘lgani  bilan,  davlatning  boshqaruv, 
mudofaa va boshqa maqsadlariga  doimo to‘g‘ri  kelavermaydi.  Shularni
68

---

yaxshi tushungan hukmdorlar soliqni  iloji boricha me’yorida saqlash va 
uni  yig‘ishning  ma’lum  adolatli  usullarini  qo‘llanganlar.  Masalan, 
Ulug‘bek  hukmronligi  davrida  g‘alla  g‘aram  qilinmasdan  aw al  soliq 
to‘plash  qat’iyan  man  etilgan,  chunki  dehqon  hosil  yig‘ib  olgachgina 
real  soliq  to‘lash  imkoniga  ega  bo‘ladi.  Soliq  aniq  uch  muddatda, 
dehqon hosili pishishiga qarab bo‘lingan:
1) saraton (iyun-iyul);
2) sumbula mezon (avgust va sentabr);
3) qavs (noyabr).
Yana bir muhim masala shuki, soliqlami yig‘ish paytida soliqchilar 
dehqon,  chorvador  yoki  bog‘bonga  nisbatan  zug‘um  o'tkazmasligi, 
jismoniy  kuch  ishlatmasligi  va  ishni  urush-janjalgacha  olib  bormasligi 
zarur qilib qo‘yilgan. Bu bilan insonning haq-huquqi, yashashga bo‘lgan 
daxlsizligi ta’minlangan.
Umuman,  soliq  bo‘yicha  qarzdorlami  bandi  qilish  va  zanjir  bilan 
kishanlab, ularga nisbatan qattiq choralar ko'rishga soliqchilaming haqqi 
yo‘q 
edi. 
Soliq 
miqdori 
va 
to‘lov 
tartibini 
buzmaslikka, 
suiiste’mollikning  oldini  olishga  harakat  qilingan.  Tartibga  amal 
qilmagan ayrim ma’murlar jazoga tortilgani ma’lum.
Bu  davrda  ichki  va tashqi  savdoga katta ahamiyat  berilgan.  Xitoy, 
Hindiston, Tibet va boshqa ko‘pgina davlatlar bilan savdo aloqalari olib 
borilgan.  Bu  borada savdogarlar uchun  qulay  sharoitlar yaratilganligini 
alohida ta’kidlab o‘tish kerak.  Elchilar «Buyuk ipak yo‘li» xafVsizligini 
ta’minlash borasida katta ishlami amalga oshirganlar.
Mamlakat  iqtisodiyotining  ahvoli,  ayniqsa,  hunarmandchilik  va 
savdoning  rivojlanishi,  tovar-pul  munosabatlari,  milliy  valyuta 
mustahkamligiga  bevosita  bog‘liq.  Ma’lumki,  pulning  uchta  asosiy 
vazifasi mavjud:l) qiymat o‘lchovi; 2) almashuv vositasi;  3) jamg‘arma 
vositasi.  Agar  pulning  miqdori,  uning  nufuzi  mustahkam  bo‘lmasa, 
iqtisodiyot pasangisi,  muvozanati  buziladi.  Shulami  hisobga olib,  vaqti- 
vaqti bilan pul islohotlari o‘tkazib turiladi.
69

---

1428-yili Ulug‘bek  tomonidan  o‘tkazilgan  islohot  katta  ijobiy
ahamiyatga  ega  bo‘ldi. Muomaladagi  fulusiy 
pullar  almashtirildi.
Ulug‘bek  davridagi  islohotlar  tovar  pul  munosabatlari  rivojiga  muhim 
hissa qo‘shdi. Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi.