|
1 6 .5 . R iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r iq t is o d iy o t i
t o ‘g ‘r isid a g i n a z a r iy a la r
Garbda «noiloj rivojlanish», «tashqi turtki» nazariyalari keng
tarqalgan (R.Nurkse, E.Xagen), unda ozodlikka erishgan davlatlar
dastlab musibatlarga uchrashi tabiiy, shu sababli ulaming ahvoli og‘ir
bo‘ladi. ochlik-yalang‘ochlikka mahkum etiladi. Daromadning kamligi
jam g‘armalar paydo bo‘lishiga to‘siqdir va kapital qo‘yilmalar ham
past darajada saqlanadi. Bu esa sanoat rivojiga va milliy daromad
o‘sishiga yo‘l bermaydi, kambag‘allik hamda nochorlikni keltirib
chiqaradi (Ilojsiz rivojlanish). Bu og‘ir ahvoldan chiqishning birdan bir
yo‘li - tashqi
«turtki yo‘li»
hisoblanadi.
Minimum kapital
qo'yilmalaming asosan tashqi investitsiyalar hisobiga asta-sekin
o‘sishiga, rivojiga erishiladi. Kapital qo‘yilmalar miqdori ma’lum kritik
darajadan yuqori bo'lishi kerak, shu bilan turg‘unlik holatidan chiqib
olinadi. Bu tadbirkorlik faoliyatini kuchaytiradi va xorijiy investorlar
uchun qulay «iqlim»ni yuzaga keltiradi. Garbdagi ko‘p iqtisodchilar bu
307
mamlakatlarda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o ‘tkazishni ham
taklif etmoqdalar. Mustamlaka qaram mamlakatlari bilan metropoliya
o ‘rtasidagi munosabatlar hech vaqt tenglik asosida bo‘lmagan,
noekvivalent almashuv y o ii bilan qo‘shimcha boylik orttirish imkoni
bo‘lgan. Ilgari mustamlaka bo‘lgan qaram davlatlar mustaqillikka
erishgandan keyin ham awalgi metropoliyaga ko‘p vaqt davomida
ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lib qolaverdi. Bu davrga oid neokolonializm
ta’limotlari yuzaga keldi. «Solishtirma chiqimlar» nazariyasining yangi
variantlari J.Vayner, G.Xaberler, Ch.Kindleberger va boshqalar
tomonidan
har
tomonlama
ishlab
chiqilgan.
Bu
nazariya
tarafdorlarining fikricha rivojlanayotgan davlatlarda tabiiy resurslar
anchagina bo‘lganligini hisobga olib, oziq-ovqat va xomashyo
mahsulotlariga ixtisoslashish ma’qul, sanoatni rivojlantirishga hojat
yo‘q, chunki an’anaviy eksport tovarlari hisobiga xalqaro bozordan
kerakli mahsulotlami almashib olish mumkin. Bu fikrga qo‘shilib
bo‘lmaydi, chunki bu usul mamlakat rivojiga olib kelmaydi. Masalan,
Malayziya xuddi shunday yo‘l tutdi, faqat o ‘z xomashyosini tayyor
mahsulotga aylantirgachgina muhim iqtisodiy yutuqlarga erishdi.
«Ishlab chiqarish omillari» nazariyasida ham noekvivalent almashuv
tizimi, chetga esa faqat xomashyo chiqarish taklif etiladi. Chet el
kapitali uchun keng imkoniyatlar yaratish fikri ham ustun hisoblanadi.
Ba’zi olimlar rivojlanayotgan mamlakatlaming «industrlashtirish»
nazariyalarini ilgari surmoqdalar. Masalan, N.Kaldor, J.Meyer va
boshqalaming
fikricha
shaxsiy
iste’molni
ixtiyoriy
qisqartirib,
iqtisodiyotni moliyalash uchun jam g‘armalar yetarli emas, davlat soliq
tizimi orqali iste’molni majburiy yo‘l bilan qisqartirish kerak. Ayrim
hollarda «me’yordagi inflyatsiya»dan foydalanish taklif etiladi.
Jamg‘armalami tashqi moliyalash manbalari bo‘yicha turli fikrlar
bildiriladi. Ko‘pchilik mualliflar ayniqsa, o ‘tish davrida chet el
mamlakatlari (birinchi navbatda rivojlangan mamlakatlar) tomonidan
308
iqtisodiy va texnikaviy yordam zaruriy chora sifatida ko‘rsatiladi, undan
keyin esa bu ishlar «xususiy chet el investitsiyalari» bilan almashadi.
Rivoj lanayotgan
mamlakatlami
industrlashtirish
strategiyasi
bo‘yicha ham turli g‘oyalar mavjud. Ba’zilar (V.Lyuis, P.Bauer) faqat
qishloq xo‘jaligi sohasi bilan yengil sanoatni ustun darajada
rivojlantirishni taklif etadilar, boshqalar boshida oddiyroq, keyinchalik
texnika va texnologiyasi murakkab bo‘lgan tarmoqlarga o‘tishni lozim,
deb
hisoblaydilar.
Qishloq
xo‘jaligini
rivoj lantirish
industria-
lizatsiyaning hal qiluvchi sharti sifatida belgilanadi.
Amerika
iqtisodchilari X.Leybenshteyn va V.Rattenlar qishloq xo‘jaligini texnik
rekonstruksiyalashni eng muhim masala, deb qaraydi. Bu davrda sanoat
qishloq xo‘jaligi uchun kerakli tovarlami ishlab chiqarishi kerakligini
ta’kidlaydi. Bu fikrlarda jon bor, masalan, «ko‘k inqilob»ni amalga
oshirgan bir qancha davlatlar eng muhim masala - oziq-ovqat
muammosini asosan hal qila oldilar. Lekin shunga qaramasdan
sayyoramizda oziq-ovqat masalasini hal etish eng muhim muammodir.
Iqtisodiy rivoj lantirishni rejalashtirish xususiy sektomi qo‘llash, bozor
xo‘jaligi defektlarini tugatish uchun kerak, deyiladi. Amerikalik
iqtisodchi
G.Kolm
fikricha
kam
rivojlangan
davlatlarda
planlashtirishning maqsadi bozor jarayonini faollashtirishga qaratilishi
kerak. Rivoj lanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini g‘arb andozalari
asosida olib borish ham taklif etiladi, bu tarixiy jarayon asosida ro‘y
berishi kerak (kapital jam g‘arish, manufaktura rivoji, dehqonlami
yerdan mahrum etish...).
U.Rostou o‘zining «Iqtisodiy o‘sish
bosqichlari» nazariyasida shu qoidani isbotlashga urinadi. Boshqa
olimlar ham shu qoidaga amal qilib, rivoj lanayotgan mamlakatlar
iqtisodiy taraqqiyotini sun’iy ravishda tezlashtirishga o‘rinmasliklari
kerak, bu davlatlar kapitalistik davlatlar bosib o‘tgan yo‘ldan borishlari
maqbul, boshqa yo‘l qidirishga hojat yo‘q, degan g‘oyani qo‘llaydilar.
«AQSh tashqi siyosatining siyosiy iqtisodi» kollektiv tadqiqotida
309
rivojlanayotgan davlatlar Farbning qisqa va uzoq muddatli manfaatlariga
mos keluvchi siyosatni olib borishlari kerak, degan xulosa chiqariladi.
Bu tadqiqotdagi g ‘oya bo‘yicha jahon xo‘jaligidagi munosabatlar
rivoji boshqa sivilizatsiyalashgan munosabatlar sari borishi kerak va bu
jarayon keyingi paytlarda yangi xalqaro iqtisodiy tartib sifatida
qaralmoqda. Bunda hamma munosabatlar о ‘zaro tenglikka asoslangan,
barcha mamlakatlar
manfaatlarini
hisobga
oluvchi
va
adolat
tamoyillariga amal qiluvchi iqtisodiy-ijtimoiy aloqalar yangi xalqaro
iqtisodiy tartibning asosiy mazmunidir.
Bunday
g ‘oyaning paydo
bo‘lishi
awalgi
davrlarda
bu
munosabatlarda tenglik bo‘lmaganligini tan olish bilan barobar fikrdir.
I.Fisher, R.Dombush, R.Shmalenzilaming ta’kidlashicha kambag‘al
mamlakatlar masalasi kambag‘al Janub bilan boy Shimol o ‘rtasidagi
muammolar sifatida tobora kuchayib bormoqda. Janub mamlakatlari o‘z
qiyinchiliklarini jahon iqtisodiyotidagi mavjud awalgi tartibdan, deb
bilmoqdalar, bu tartib go'yoki ularga qarshi qaratilgan. 1974-yilda BMT
Bosh Assambleyasi yangi xalqaro iqtisodiy tartib joriy etishni qo‘llab-
quvvatlovchi rezolyutsiyani qabul qildi (NIEO).
Qabul qilingan yangi tartib uch qoidaga asoslanadi:
1. Xalqaro aloqalar ma’lum tartibga solib turiladi va bu turli
davlatlar tomonidan siyosiy yo‘l bilan amalga oshiriladi.
2. Ishlab chiqarilgan tovarlarning davlatlararo taqsimotida
rivojlanayotgan mamlakatlar manfaati ham hisobga olinishi shart va
shuni ta’minlaydigan yo‘llar yaratilishi kerak.
3. Barcha iqtisodiy munosabatlar tizimi demokratiya asosida olib
borilishi zarur, har bir davlat o ‘z ichki tuzumidan qat’iy nazar shu
munosabatlarda qatnashishga haqlidir.
Janub birinchi navbatda, Shimol tomondan yordam miqdorini oshirishni
so‘raydi. Boy mamlakatlar esa berilgan yordamdan samarali foydalanish
zarurligini ro‘kach qilmoqda.
310
Do'stlaringiz bilan baham: |
