Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

To'rtinchidan,  insoniy  rivojlanish  faqat  iqtisodiyotni  emas,  balki 
butun jamiyatni  qamrab  oladi.  Siyosiy,  madaniy  va  ijtimoiy  omillarga, 
iqtisodiy omillarga kabi e ’tibor beriladi.
Beshinchidan,  odamlar  rivoj lanishning  maqsadi  va  erishish  omili 
ekanligi  tan  olinadi.  Odamlar  materialistik  mashina  uchun  qulay  yem 
emas,  balki  rivoj lanishning  oxirgi  maqsadi  ekanligi  doim yodda  bo‘lishi
312

---

kerak.  Odamlar  tovar  ishlab  chiqarishning  «insoniy  kapital»  niqobi 
ostidagi quroli emasligi  ko‘zda tutilishi kerak.
Xo‘sh, 
mamlakatning 
insoniy 
rivojlanish 
darajasi  qanday 
baholanadi?  Bu  muammoning  zamonaviy  yechimlariga  bir  oz 
to‘xtalamiz.  Mamlakatning  rivojlanganlik  darajasini  baholashning 
yaqingacha  yagona  usuli  jon  boshiga  YaMM  bo‘lganligi  sababli 
mukammalroq  ijtimoiy-iqtisodiy  ko‘rsatkichni  kashf  qilish  davr  talabi 
edi.  Izlanishlar  natijasida  insoniy  rivojlanish  indeks  (IRI)  ko‘rsatkichi 
kashf  etildi.  IRI  inson  rivojlanish  darajasini  ko‘rsatuvchi  uch  asos  - 
umrboqiylik, 
ta’lim 
va 
yashash 
darajalaridan 
iborat 
integral 
ko‘rsatkichdir.  Uzoq  umr  ko‘rish  kutilayotgan  hayot  davomiyligi  orqali 
o‘lchanadi.  Ta’lim  darajasi  ko‘rsatkichning  2/3  qismini  tashkil  etuvchi 
katta  yoshlilar  savodxonligi  va  1/3  qismini  hosil  qiluvchi  ta’limning 
o‘rtacha  davomiyligi  ko‘rsatkichlari  orqali  ifodalanadi.  Yashash 
hayotning mahalliy qiymati  (sotib  olish pariteti  yoki  RRR - «purchasing 
power  parity»)  ga  nisbatan  to ‘g ‘rilangan  jon  boshiga  real  yalpi  ichki 
mahsulot  (YalM)  orqali  baholanadi.  Nimaga  faqat  uch  ko‘rsatkich?  - 
degan  savol  tug‘ilishi  tabiiy.  Inson  hayotining  hamma  jabhalarini  aks 
ettirish  a’lo  bo‘lar  edi.  Ammo  ma’lumotlaming  to‘liq  emasligi  bir  oz 
cheklanishlar  tug‘diradi  va  bu  ma’lumotlarga  ega  bo‘linganda,  balki 
ulami  ham  hisobga  olish  ayni  muddao  bo‘lar  edi.  Ammo  ko‘proq 
ko‘rsatkichlami  qo‘shish  har  doim  ham  yaxshiroq  natijalarga  olib 
kelavermaydi.  Ulaming  ba’zi  birlari  ishlatilayotgan  ko‘rsatkichlar  bilan 
korrelyatsiya qilingan bo‘lishi mumkin. Bolalar o‘limi darajasi,  masalan, 
kutilayotgan  hayot davomiyligida o‘z aksini topgan.  0 ‘zgaruvchilaming 
ko‘proq  sonini  qo‘shish  umumiy  manzarani  xiralashtiradi  va  asosiy 
yo'nalishlardan chalg‘itadi.
Insoniy 
rivojlanish  tushunchasi 
so‘nggi 
yillarda 
barqaror 
rivojlanish  g ‘oyasi  bilan  to‘ldirildi.  Buning  ma’nosi  shuki,  hozirgi 
avlodning  insoniy  rivojlanish jarayoni  kelajak avlod  insoniy  rivojlanishi 
hisobiga  ro‘y  bermasligi  darkor.  Barqaror  rivojlanish  konsepsiyasi
313

---

dastlab,  atrof-muhitni  muhofaza  qilish  harakati  tomonidan  kiritildi,  bu 
harakat  namoyandalari  rivojlanish  tushunchasi  «avlodlar  o ‘rtasidagi 
munosabatlar»  kabi g ‘oyani ham o ‘z ichiga olishini  himoya qilmoqdalar. 
Tabiiy  resurslaming  kamayib  borishi  kelajak  avlodlar  rivojlanishi 
muammolarini  keltirib  chiqarishi  mumkin.  «Barqaror  rivojlanish» 
konsepsiyalari  atrof-muhit  va  tabiiy  resurslar  doirasidagina qo‘llanilishi 
mumkin  bo‘lmay,  balki  insoniy  imkoniyatlar,  «insoniy  kapitabga 
qo‘yiladigan investitsiyalarga ham tegishlidir.
Insoniy  rivojlanish  konsepsiyasi  BMT  Taraqqiyot  Dasturi  (FNDP) 
tomonidan izchil targ‘ib qilinib kelmoqda.  Bu sohadagi  izlanishlar yillik 
«Insoniy rivojlanish  bo ‘yicha  hisobotlar»  (Human Development Report) 
ko‘rinishida  chop  etilmoqda.  1988-yilda  boshlangan  o ‘n  yillik  BMT 
Taraqqiyot  Dasturi  tomonidan  barqaror  ijtimoiy  rivojlanish  o‘n  yilligi, 
deb e’lon qilingan.  Bu o‘n yil  davomida ijtimoiy masalalaming ko‘pgina 
jabhalariga 
tegishli 
o ‘nta 
butunjahon 
anjumanlari 
o ‘tkazilishi 
mo‘ljallangan.  1995-yil  mart  oyida  Kopengagenda  o‘tkazilgan  oliy 
martabali  ijtimoiy  rivojlanish  konferensiyasi  va  1995-yil  sentabr  oyida 
Pekinda 
o‘tkazilgan 
ayollar 
muammolariga 
bag‘ishlangan 
konferensiyalar (1995-yilgi  «Insoniy  rivojlanish bo‘yicha hisobot» erkak 
va  ayollar  orasida  tenglikka  erishish  masalalariga  bag‘ishlangan)  ana 
shular  jumlasidandir.  Har  ikkala  anjumanda  o‘ta  muhim  zamonaviy 
masalalarga  javob  topishga  harakat  qilindi.  Xususan,  Kopengagen 
anjumanida  160  ga  yaqin  davlat  boshliqlari  ishtirok  etdi  (unda 
Respublikamiz Brinchi  Prezidenti  I.A.Karimov  ham  ishtirok etdi).  Unda 
Butunjahon  Ijtimoiy  Deklaratsiyasi  qabul  qilindi  va  harbiy  sohaga  sarf 
qilinayotgan harajatlami  insoniy  rivojlanish maqsadlariga safarbar qilish 
yo‘llari  muhokama qilindi.
1995-yildan  boshlab  BMT  Taraqqiyot  Dasturi  milliy  darajada ham 
«Insoniy  rivojlanish  bo‘yicha  hisobot»lami  nashr  qilishda  yangi 
mustaqil mamlakatlarga ko‘mak bera boshladi.
314

---

0 ‘zbekistondagi  ijtimoiy  rivojlanish  konsepsiyasining  asosini 
aynan  inson  va  uning  manfaatlari  tashkil  etadi.  U  insonni  pirovard 
maqsad  va  rivojlanish  asosi,  deb  qaraydi.  Hozirgi  davrdagi  mavjud 
konsepsiyalar 
xoh 
markazlashtirilgan 
iqtisodiyotda 
moddiy 
mahsulotning  yoki  bozor  iqtisodiyotida  ichki  mahsulotning  o‘sishi 
bo‘lsin  tovar  ishlab  chiqarishni  eng  asosiy  maqsad,  deb  bilgan.  Undan 
tashqari,  bu asosiy  maqsad,  ya’ni jon boshiga tovar ishlab  chiqarishning 
o‘sishi, jismoniy  kapitalni jam g‘arish  hisobiga erishilgan.  Ya’ni  eskicha 
fikrlash  doirasida  qo‘shimcha  o ‘sish  pirovard  maqsad  bo‘lsa, 
investitsiyalar esa unga erishish vositasi hisoblangan.
Har  qanday  jamiyatlaming  rivoj lanishida  ulaming  bir  holatdan 
boshqasiga o‘tish davrlari  eng  mushkul,  og‘ir bo‘lib  hisoblanadi.  Bu  bir 
hayot  tarzining  buzilishi  va  yangisining  yaratilishi  vujudga  keladigan 
siyosiy,  ijtimoiy  va  iqtisodiy  harakatiardagi  murakkabliklar  bilan 
bog‘liq.
Jamiyatni  bunday tubdan o ‘zgartirish beozor o‘tishi  mumkin emas. 
Bu  o‘sish  istar-istamas  yuzlab  va  minglab  odamlar,  oilalar,  milliy  va 
jamoat  gumhlari,  butun  davlatning  ijtimoiy  ahvoli,  moddiy  farovonligi, 
taqdirlariga daxldor bo'ladi.
0 ‘zbekiston  hukumati  islohotlaming  insonlar  hayoti  va  farovonligiga 
salbiy ta’sirini  imkoni  boricha kamaytirish maqsadida yangi  iqtisodiy va 
ijtimoiy tizimga bosqichma-bosqich o‘tish yo‘lini tanladi.
0 ‘zbekiston  uchun hozirgi  bosqichda birinchi  va  muhim  vazifa bu 
bozor 
islohotlarini 
o‘tkazishda 
jadallashtirishga 
asos 
bo‘lgan 
makroekonomik  barqarorlikni  ta’minlashdir.  Chunki  bu  aholi  turmush 
darajasini  yetarli  ta’minlashning  tabiiy  asosini  tashkil  etuvchi  kelgusi 
iqtisodiy 
o‘sish 
zaminidir. 
Masalaning  murakkabligi 
shundaki, 
makroekonomik 
siyosatning 
kuchaytirilishi 
sharoitida 
ijtimoiy 
ehtiyojlarga  xarajatlami  keskin  kamaytirishga  yo‘l  qo‘yilmasligi  kerak, 
chunki  insoniy  resurslarga  qo‘yilgan  mablag‘lar  ulaming  kelajakda 
barqaror  rivojlanish  asosigina  bo‘lib  qolmay,  hozirgi  davrda  osoyishta
315

---

ijtimoiy  sharoitning  kafolotlanishini  ham  ta’minlaydi.  0 ‘zbekiston 
uchun  bu  juda  muhimdir,  chunki  u  qo‘shni  mamlakatlarda  harbiy 
to‘qnashuvlar  davom  etayotgan  mintaqada  joylashgan.  Davlat  o‘tish 
davrining  murakkabliklarini  hisobga  olgan  holda  o‘z  oldiga  aholining 
iste’mol  darajasining  keskin  pasayib  ketishiga  yo‘l  qo‘ymaslik,  mavjud 
ta’lim  tizimini  qo‘llab-quvvatlash,  aholini  sog'liqni  saqlash  xizmatlari 
bilan  ta’minlash,  yangi  bozor  munosabatlari  sharoitlariga  moslashishi 
qiyinroq  bo‘lgan  aholi  qatlamlarini  qo‘shimcha  ijtimoiy  yordam  bilan 
ta’minlash,  mamlakatning har bir  mehnatga  layoqatli  fuqarosi  o‘z ijobiy 
kuchlarini  namoyon etishi, mustaqil ravishda o ‘zi va oilasi  uchun yaxshi 
hayotni ta’minlashi uchun sharoit yaratish vazifasini qo‘ygan.
0 ‘tishning  dastlabki  bir  necha  yilida  talay  qiyinchiliklar  qayd 
etildi,  ammo  Hukumat  iqtisodiy  va  ijtimoiy  siyosat yurgizish yo‘li  bilan 
aholini  tushkunlik  sharoitida  shak-shubhasiz  ro‘y  beradigan  asosiy 
larzalardan himoya qila oldi.
Mamlakat  shuningdek,  boy  tabiiy  resurslardan  foydalanishning  puxta 
o‘ylangan  yondashuvi  asosida  kattagina  mablag‘larni  jalb  qilishga 
erishdi.  Natijada  ishlab  chiqarishning  pasayishi  MDH  mamlakatlariga 
nisbatan ancha kam bo‘ldi,  1996 yildan o‘sish boshlandi. Undan tashqari 
davlat  ishlab  chiqarish  hajmlari  pasayishiga  qaramay,  aholini  ish  bilan 
ta’minlashning  yuqori  darajasiga  erishish  uchun  barcha  tadbirlami 
qo'lladi.  Ishlab  chiqarishning  pasayishi  va  inflyatsiyaning  ko‘tarilishi 
tufayli  real  ish  haqi  keskin  pasaydi,  ammo  respublika  ijtimoiy  qo‘llab- 
quvvatlashning  keng  qamrovli  hukumat  dasturi  yo‘li  bilan  aholining 
iste’mol darajasini qo‘lladi.
Albatta,  aholini  qo‘llovchi  keng  qamrovli  dasturni  uzoq  vaqt 
mobaynida  ta’minlash  qiyin  masala  hisoblanadi.  Ammo  islohotning 
dastlabki  bosqichida  bu  madad  kelajakda  islohotlaming  amalga  oshishi 
uchun  siyosiy  va  iqtisodiy  barqarorlikni  saqlash  va  milliy  birdamlikka 
erishishda nihoyatda muhimdir.  Respublika amalda muhim ustunliklarga
316

---

ega  va  oqilona  iqtisodiy  siyosat  amalga  oshirilganda  o‘tishni 
muvaffaqiyatli yakunlashi aniq.