Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

16.1  jadval
Mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan 
mahsulot hajmi
Vino (litr)
Mato (metr)
Angliya
4
2
Portugaliya
8
1
Agar  Angliya  mehnat  birligini  vino  sanoatidan  to‘qimachilik 
sanoatiga  o‘tkazsa,  Portugaliya  esa  mehnat  birligini  to‘qimachilik 
sanoatidan  vino  sanoatiga  o‘tkazsa,  vino  va  mato  ishlab  chiqarishning 
umumiy  hajmi  ko‘payadi,  vaholanki  bir  vaqtning  o‘zida  har  ikki 
iqtisodiyotda  ham  bir xil  mehnat sarfi  asosida mahsulot  ishlab  chiqarish 
yuz  beradi.  Biroq  Angliyada  mehnat  birligini  vino  sanoatidan 
ko‘chirilishi  ishlab  chiqarish  hajmini  4  litrga  qisqartiradi,  Portugaliyada
298

---

boshqa  mehnat  birligini  vino  sanoatida  qo‘llanilishi  ishlab  chiqarish 
hajmini  8  litrga  ko‘paytiradi,  shunday  qilib  umumiy  holda jahon  vino 
ishlab  chiqarishi  endi  4  litrga  ko‘pdir.  Xuddi  shunday,  Portugaliya 
mehnat  birligining  to‘qimachilik  sanoatidan  ko‘chirilishi,  mato  ishlab 
chiqarishni  1  metrga  kamaytiradi,  Angliya  sanoatiga  qo‘shilgan  mehnat 
birligi  esa  mato  ishlab  chiqarishni  2  metrga  ko‘paytiradi  va  shu  asosda 
matoning  umumiy  ishlab  chiqarilishi  1  metrga  oshadi.  Shunday  qilib, 
ikki  mamlakat  modeli  uchun  sanoat  tarmoqlari  o‘rtasida  mehnatning 
ko‘chirilishi natijasida ishlab chiqarishning umumiy hajmi ko‘payadi.
Bizdagi  keyingi  muammo  xalqaro  savdo  vositasida  har  ikkala 
mamlakatga  foyda  keltiradigan  narxlami 
o‘matilishini 
aniqlash 
hisoblanadi.  Biz narxlami barter sharoitida ko‘rib chiqamiz.  Angliyada  1 
metr  mato  2  litr  vinoga  teng  keladi,  mato  narxi  vinoning  narxidan  ikki 
barobar  yuqori.  Inglizlar  1  metr  mato  uchun  2  litrdan  ortiq  vino 
olsalargina,  matoni  vinoga  almashtirishga rozi  boMishadi.  Portugaliyada 
vino  va  matoga  mamlakat  ichidagi  narxlarini  8  litr  vinoga  1  metr  mato 
tashkil  qiladi.  Agar  portugaliyaliklar  8  litr  vinodan  kamrog‘iga  1  metr 
mato  oladigan  boMsalar,  bu  savdoni  amalga  oshirar  edilar.  Shu  sababli 
biz  vino  va  mato  xalqaro  narxlar  ketma-ketligi  mavjudligini  hamda  bu 
narxlar  har  ikkala  mamlakatga  ham  naf  keltirishi  kerakligini  hisobga 
olib,  ushbu  savdoda  7,9  litr  vino  1  metr  matoga  va  2,1  litr  vino  1  metr 
matoga  teng  narxlar  oralig‘ida  boMganida  foyda  olish  mumkin 
boMganligi uchun mazkur narxlami o‘matdik.
QIYOSIY USTUNLIK
Smit ham, Rikardo  ham  mamlakatlarda mutlaq ustunlik bo‘lgan-da 
xalqaro  ixtisoslashuv  va  savdoning  afzalliklarini  tan  olishgan,  lekin  bir 
mamlakat  barcha  tovarlami  ishlab  chiqarishda  yuqori  samaradorlikka 
ega  bo‘lsa,  unda  nima  boMadi?  Kelinglar  misolimizni  o‘zgartiramiz, 
faraz  qilaylik  Angliyada  unumdorlik  uch  baravarga  oshdi  va  buning 
natijasida  mehnat  birligiga  to‘g ‘ri  keladigan  mahsulotlar  hajmi  16.2- 
jadvalda  ko‘rsatilgan.  Endi  Angliya  sanoatining  ikkala  tarmogM  ham
299

---

Portugaliyaga  ko‘ra  ancha  unumdor;  mos  ravishda,  mehnat  vaqti  bilan 
o ‘lchanayotgan  ishlab  chiqarish  sarflari  ikkala  tovar  uchun  ham 
Angliyada  kam.  Qiyosiy  ustunlikning  argumentlari  16.2-  jadvaldagi 
ma’lumotlar  savdo  har  ikkala  mamlakat  uchun  ham  foydali  ekanligini 
namoyish  etmoqda. 
Vaholanki,  Angliya  ikkala  tovami 
ishlab 
chiqarishda  ham  mutlaq  ustunlikka  ega,  bu  mutlaq  ustunlik  emas,  balki 
xalqaro  savdo  foydali  b o ia   olishini  aniqlab  beradigan  o ‘ta  muhim 
hisoblangan  qiyosiy  ustunlikdir.  Ushbu  misolda  Angliya  mato  ishlab 
chiqarishda  qiyosiy  ustunlikka  ega,  Portugaliya  bo‘lsa  vino  ishlab 
chiqarishda  qiyosiy  ustunlikka  ega.  Qiyosiy  ustunlik  har  bir 
iqtisodiyotda  nisbiy  unumdorlikni  tadqiq  qilish  asosida  aniqlanadi. 
Angliyaning  matodagi  qiyosiy  ustunligini  -   Angliyada  har  bir 
qo‘shimcha  metr  matoni  ishlab  chiqarish  2  litr  vinoning  yo‘qotilishini 
bildiradi,  xuddi  shunday  Portugaliyada 8  litr vinoga aynan shuncha metr 
matoni  olish  uchun  xarajatlar talab  qilinadi.  Portugaliyaning  vino  ishlab 
chiqarishdagi  qiyosiy  ustunligi  shunda  ko‘rinadiki,  Portugaliyada  1/8 
metr  matoning  yo‘qotilishi  bir  litr  vinoni  beradi,  Angliya  bo‘lsa  bir  litr 
vinoni ishlab chiqarish uchun 14 metr matodan voz kechishi kerak.