Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

T.Kumpans,  J.Dansig  (AQSh)  va  boshqalar  bilan  birga  resurslami 
optimal  taqsimlash  va  foydalanishga  oid  iqtisodiy  masalalami  hal 
qilishga imkon beruvchi nazariyani yaratdi.
Lekin  shuni  alohida  ta’kidlab  o‘tish  kerakki,  sobiq  SSSRda  bu 
yo‘nalish,  ayniqsa,  kibemetika,  elektron-hisoblash  mashinalaridan 
foydalanishga  mafkuraviy  tus  berildi,  kibemetika,  genetika  fanlari 
burjua  manfaatlari  uchun  xizmat  qiladigan  soha  deb  qaraldi,  bu  soha 
olimlari  tazyiq  ostiga  olindi.  Faqat  keyingi  yillarda  bu  xatolik 
to‘g ‘rilandi va ekonometrika faniga e’tibor kuchaydi.
Ekonometrikaning  muhim  xususiyati  shuki,  u  ham  ilmiy,  ayniqsa, 
amaliy  ahamiyatga  ega.  Ko‘pgina  yetakchi  mamlakatlarda  iqtisodiy 
matematik  uslublardan  foydalanish  iqtisodiyotning  ma’lum  sohalari, 
tarmoqlari  bo‘yicha  sikl  modellari  ishlab  chiqilmoqda  va  amalda 
qo‘llanilmoqda.  Ayniqsa,  AQShda  bu  sohada  muhim  yutuqlar  qo‘lga 
kiritildi.  L.Kleyn  va  A.Goldberger  AQShning  (1929-52  yillar) 
mukammal  modelini  tuzib  chiqdilar.  Kvartal,  yillik,  besh  yillik  va 
boshqa modellar mavjud.
Buyuk  Britaniyada  ham  qayta  ishlab  chiqarish  iqtisodiy  modeli 
(1961) 
1948-56-yillardagi  parametrlar  asosida  A.Kleyn,  R.Boll,
E.Xezlvud,  P.Vandom  tomonidan  tuzilgan.  R.Staun  Kembridj  modeli 
(1960-70 yillar) ham diqqatga sazovor.
Ekonometrik  modellashtirish  Yaponiya,  Fransiya,  Niderlandiya  va 
Norvegiyada  keng  qo‘llaniladi  va  iqtisodiy  prognozlashtirishda  bevosita
286

---

foydalaniladi.  Iqtisodiy  tahlilning  tarmoqlararo  balans  metodini  tuzish 
30-yillarda  amerikalik  iqtisodchi  (asli  rossiyalik) 
V.Leontevning 
tadqiqotlari  asosida yuzaga keldi  va bu tadqiqotlar «xarajat - chiqarish» 
modeli  nomi  bilan  ma’lum.  1973-yilda Nobel  mukofoti  laureati  bo‘lgan 
V.Leontev  (1906-1999)  metodi  iqtisodiyotda  bir  mahsulotning  boshqa 
turdagi  mahsulot  bilan  to‘ldirilishi  jarayonlarini  tadqiq  qilishga 
yo‘naltirilgan. U  1941-yil «1919-29-yillarda 
«Amerika  iqtisodiyotining 
strukturasi» 
kitobini nashr qildi  va unda o ‘z uslubini taklif etdi.  Hozirgi 
davrda  deyarli  barcha  mamlakatlarda  «xarajat  -  chiqarish»  jadvallari 
mavjud.  Bu  metod  ayniqsa,  prognozlash,  kelajakni  aniqlash  borasida 
qo‘l  kelmoqda.  Ayniqsa,  turli  sharoitlarda  (agar  ...,  unday  yoki  bunday 
bo‘lsa...)  iqtisodiy  siyosat  oqibatlari  taxmin  qilinadi  va  shunga  xos 
taktika,  strategiya ishlab chiqiladi.
Keyingi  yillarda  iqtisodiyotda  prognoz  va  kelajak  masalalari 
muhim  bo‘lib  qolmoqda  va  futurologiya  («kelajak»  degani)  nazariyalari 
vujudga  kelmoqda.  Bu  borada turli  soha  mutaxassislari  D.Bell,  J.Ellyul,
G.Kan,  L.Martel,  V.Braun,  R.Xeylbronerlaming  g‘oyalari  diqqatga 
sazovordir.  Ular  200  yildan  keyin  bo‘ladigan  (superindustrial)  jamiyat 
to‘g ‘risida  optimistik  fikr  yuritmoqdalar.  Shu  bilan  birga  pessimistik, 
tashvishli va halokatli prognozlar ham bor (E.Fromm,  O.Toffler), global, 
umumbashariy  o‘zgarishlar  oqibati  halokatli  bo‘lishi  ham  taxmin 
etilmoqda.  Rim  klubi  va  V.Leontevning  mualliflar  bilan  birga bildirgan 
fikrlari 
«Jahon  iqtisodiyoti  kelajagi» 
(1979)  kitobida  aks  etirilgan 
bo‘lib,  unda  hozirgi  zamon  qarama-qarshiliklari,  texnik-iqtisodiy  va 
sotsial masalalaming o‘zaro bog‘liqligi ko‘rsatilgan.