|
1 5 .4 . E k o n o m e tr ik a n in g h o z ir g i z a m o n a s o s iy
y o ‘n a lis h la r i
Yuqorida iqtisodiyotdagi matematik uslublar to‘g ‘risida fikr
yuritgan edik (Kumo, Tyunen). Unda iqtisodiyotni dastlab matematika,
statistikadan foydalanib tahlil etish usullari berilgan. XX asrda bu
yo‘nalish yana yuqori bosqichga ko‘tarildi. Bu yo‘nalishning muhim
xususiyati shuki, uning namoyandalari iqtisodiy ta’limotlar va iqtisodiy
tahlillarda matematika uslublarini keng qo‘llaydilar.
Davr taqozosi bilan iqtisodiyotdagi ekonometrika yo‘nalishi ham
tobora rivojlanib, takomillashib bormoqda. Evolyutsiya davomida uning
namoyandalari qo‘llaydigan tushunchalar o‘zgarmoqda, bugungi kunga
kelib miqdoriy tahlil usullari ham rivojlanmoqda, tahlil sohasi ham
kengayib bormoqda. Quyidagi omillar bu yo‘nalishning rivojini
zaruratga aylantirdi:
1. Tahlilning matematik va statistik uslublarining rivoji, ayniqsa,
matematik programmalash,
turli o ‘yinlar nazariyasi,
matematik
statistikaga oid ishlaming ko‘payishi.
2.
Ilmiy-texnika
taraqqiyotining
rivoji,
fanning
yangi
tarmoqlarining paydo bo‘lishi, xususan, kibemetika, elektron-hisoblash
283
texnikasi, kompyuterlar tizimi, iqtisodiyot sohasidagi informatsiyaning
tobora ko‘payishi, bu informatsiyani tayyorlash, uzatish, qabul qilish va
qayta ishlash hajmlarining keskin ortib ketishi.
Umuman hozirgi davrda hayotni, uning muhim qismi bo‘lgan
iqtisodiyotni bu yo‘nalishsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu sababli
ekonometrika ham ilmiy, ham amaliy jihatdan muhim bo‘lib qoldi.
Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne’matlar to‘plami
afzalligi konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi.
U o ‘yin nazariyasiga asoslanib, individumning maksimum yutuqqa
intilishi sharoitidan kelib chiqib, iste’molchining o‘zini tutish modelini
ishlab chiqdi. Bunda ne’matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik
talabni qondirish mezonlari bilan bog‘lab o‘rganiladi.
R.Xuker (Buyuk Britaniya) tomonidan korrelyatsion tahlil
o‘tkazilgan, bunga rus statisti A.A.Chuprov ham ancha hissa qo‘shgan.
Ekonometrika alohida ilmiy yo‘nalish sifatida iqtisodiy nazariya,
matematika va statistikadan 20-30-yillarda ajralib chiqdi, bu xususan
G.Mur va G.Shuls (AQSh) asarlari tufayli ro‘y berdi. «Ekonometriya»
matni birinchi bor polshalik iqtisodchi P.Chompa (1910) tomonidan
ishlatildi (ekonometrika va ekonometriya iboralari teng kuchli
hisoblanadi), ilmiy qo‘llanuvga esa norvegiyalik iqtisodchi R.Frisk
(1926) kiritdi. U
I.Fisher, I.Shumpeter, Ch.Rouz
va boshqa amerikalik
olimlar bilan birga «Xalqaro ekonometriya jamiyati»ning tashkilotchisi
hamdir (1930). Bu jamiyat 1933-yildan «Ekonometrika» jumalini nashr
etadi.
U.Mitchell va u boshqargan «iqtisodiy barometrlar»ning Garvard
maktabi vakillari ham bu yo‘nalishga katta hissa qo‘shmoqdalar.
Keyingi davrda italiyalik iqtisodchilar E.Barone va M.Pantaleoni,
amerikalik I.Fisher, G.L.Mur, E.Chemberlin, shvetsiyalik K.Viksell,
G.Kassel va boshqalar bu sohada muhim yutuqlami qo‘lga kiritdilar.
30-yillardagi tadqiqotlar asosan iqtisodiy sikl muammolari bilan
bog‘liq bo‘lib, ular bu sikl sabablari va iqtisodiy konyunktura xarakterini
284
aniqlashga bag‘ishlangan. I.Fisher, R.Frish, M.Kaleyskiy va ayniqsa,
Ya.Tinbergen bu sohada qator tadqiqotlar o‘tkazdilar. Niderlandiyalik
olim Tinbergen ba’zi sikllar konsepsiyalarini iqtisodiy modellar
yordamida tekshirishga urinib ko‘rdi. U bunday sikllardan 1919-1932-
yillardagi AQSh, 1870-1913-yillardagi Angliya va 1923-1937-yillardagi
Niderlandiya iqtisodiy modellarini tuzib chiqdi: ular ahamiyatga ega
bo‘lmasa-da, matematik-statistik uslublaming rivoj iga katta turtki bo‘ldi.
Shuni ta’kidlab o ‘tish kerakki, odatda o ‘zgaruvchilar yoki ulaming
logarifmlari orasidagi bog‘lanish chiziqli bo‘ladi, ya’ni ulaming grafigi
to‘g‘ri chiziq bo'ladi. Shunday tenglamalar yo‘li bilan talab (narxlar,
mahsulot hajmi, daromad, soliq va boshqalar), taklif, chiqimlar, import-
eksport va boshqa funksiyalami ifodalash mumkin. Ishlab chiqarish
funksiyalari ham shu tipdagi tenglamalar guruhiga kiradi. Birinchi, eng
oddiy ishlab chiqarish funksiyasi Ch.Kobb va P.Duglas (AQSh, 1928)
tomonidan tuzildi, keyin R.Solou, K.Arrou (AQSh)lar tomonidan
umumlashtirildi, unda ishlab chiqarish ko‘lami, texnika taraqqiyoti va
boshqa omillar ham hisobga olindi. Bunday regressiv modellar alohida
mahsulotlar, korxona va firma, tarmoq va umumxalq xo‘jaligi uchun
ham tuzilishi mumkin. 30-yillarda Ya.Tinbergen (Niderlandiya), 50-
yillarda L.Klayn (AQSh), R.Stoun (Buyuk Britaniya) korrelyatsion ko‘p
faktorli modellami tuzdilar, unda alohida kapitalistik mamlakatlar
iqtisodiyotidagi ishlab chiqarish, shaxsiy va davlat talabi, narx, soliq,
tashqi savdo oboroti, kapitalning ishlatilishi va jam g‘arilishi, ishchi
kuchi taklifi va boshqa o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi statistik aloqadorlik
o‘z aksini topgan.
Xalq xo'jaligi tarkibini tahlil etish maqsadida tarmoqlararo balans
tipidagi modellardan foydalaniladi. Dastlab, bunday model 1925-26-
yillarda sobiq SSSRda
P.I.Popov
(1872-1950) rahbarligida ishlab
chiqildi. Keyinchalik bu uslub
V.Leontev
(asli rossiyalik, AQSh)
tomonidan rivojlantirildi va moliya oqimlari tarkibini o ‘rganish uchun
R.Frish tomonidan tatbiq qilindi.
285
Marksning qayta ishlab chiqarish sxemasi
modeli
sovet
iqtisodchisi G.A.Feldman (1928) tomonidan tayyorlandi. Kapitalistik
sikllaming iqtisodiy dinamika modellari Tinbergen, Frish, M.Kaleskiy,
J.Xiks, R.Xarrot, P.Samuelson va boshqalar tomonidan ishlab chiqildi.
Ekonometrika
uslublari
ko‘pincha
ekstrapolyatsiya
tendensiyalariga asoslangan.
Sovet olimi
L.V.Kantorovich
chiziqli programmalash (1939)
uslubining asoschisi hisoblanadi. U V.V.Novojilov, A.L.Lure (SSSR),
Do'stlaringiz bilan baham: |
