Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

«fiziokratizm 
tizimi  qartchalik
nomukammal bo'lmasin,  shu davrgacha chop  etilgan  iqtisodiy g ‘oyalar 
ichida  haqiqatga  eng  yaqini  edi», 
-  deb  aytgan.  Bu  ta’limotning 
merkantilizmni  inkor  qilishi,  mehnat  bilan  yer  boylikning  asosi 
ekanligini tan olishi,  savdo-sotiqda bojxona cheklovlarini bekor qilishni 
taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlaming boylik tezisi, ayniqsa, 
uni  yaratishdagi  mehnatning  ahamiyati  diqqatga  sazovor:  boylik  bu 
jamiyat  mehnati  bilan  har  yili  yaratilgan  iste’mol  qiymatlari 
yig‘indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan.
Kapital  va  uning  ikki  qismga  ajratib  ko‘rsatilishi  (asosiy  va 
aylanma),  takror  ishlab  chiqarish  jarayonining  tahlil  qilinishi,  erkin 
sohibkorlik  to‘g‘risidagi  g‘oyalar,  jamiyatning  sinflarga  ajratilishi 
iqtisodiy ta’limotlaming rivojida keyingi muhim qadamdir.
Qishloq 
xo‘jaligini 
rivojlantirish 
uchun 
erkin 
bozor 
munosabatlariga 
o‘tish  va  dehqonchilikdan  olinadigan  soliqni 
kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o‘tish kerakligi to‘g‘risidagi 
fikrlar  nihoyatda  qimmatlidir.  Chunki  sohibkor  va  tadbirkorlar  shaxsiy 
manfaatdorlik  bo‘lgan  sharoitda  ishlab  chiqarishni  tez  rivojlantirishga 
intiladilar.  Hozirgi  zamon  tili  bilan  aytganda  fiziokratlar  sof  bozor 
munosabatlarining unsurlarini asosan to‘g‘ri hal etib berdilar.
Xalq  xo‘jaligi  tarmoqlari  o‘rtasida muayyan  mutanosiblik bo‘lgan 
sharoitda  takror  ishlab  chiqarish  va  realizatsiya  jarayonining  uzluksiz
122

---

davom  etishi  mumkinligi  aniqlab  berildi.  Bu  muammoni  hal  etishda 
fiziokratlar 
tomonidan 
mamlakatdagi 
uch 
sektor 
o'rtasidagi 
munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda ayniqsa, hozirgi davrda 
bunday  sektorlar  juda  ko‘p  bo‘lib,  ular  o‘rtasidagi  aloqalar  Nobel 
mukofoti sohibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» balansida 
n  ta  tarmoq  uchun  ishlab  chiqilgan.  Hozirgi  davrda  bunday  balans 
tarmoqlararo  balans,  deb  yuritiladi  va  makroiqtisodiy  tahlilda  va 
umuman  iqtisodiyotda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Undagi  g‘oyaning 
kurtaklari  fiziokratlar  asarlarida  yaratilgan  bo‘lib,  u  klassik  iqtisodiy 
maktab  ta’limoti  zanjirining  ajralmas  qismi  sifatida  muhim  o‘rin 
egallaydi.
Shu  bilan  birga  hozirgi  zamon  iqtisodiy  ta’limotlari  nuqtayi 
nazaridan  fiziokratizm  g‘oyalari  o‘z  ahamiyatini  tezda  yo‘qotdi  va 
o‘tkinchi  xarakterga  ega  bo‘ldi.  Chunki  jahon  ijtimoiy  va  iqtisodiy 
hayotidagi  o‘zgarishlar  nisbatan  mukammal  g‘oyalaming  ishlab 
chiqilishi  zarurligini  taqozo  etdi  va  bu  amalda  ro‘y  berdi.  Ayniqsa, 
boylikni  faqat  dehqonchilik  bilan  bog‘lab  tushuntiruvchi  fiziokratizm 
g‘oyalari  sanoat  inqilobi  natijasida  yuz  bergan  o‘zgarishlar  tufayli  tez 
unutilayozdi.  Bu  holat  iqtisodiyot  osmonidagi  yorqin  yulduzning 
so‘nishini eslatadi.
Fiziokratlar  Kenening  iqtisodiy  jadvalini  o‘zlarining  nazariy 
yutuqlarining  gultoji,  deb  hisoblashadi.  Iqtisodiyotning  turli  tarmoqlari 
o‘rtasidagi pul daromadlari tasviri va sof mahsulotning yillik aylanmasi 
yaqqol tasvirlangan Kene jadvali  iqtisodiyot rivojida yirik metodologik 
olg'a  siljish  sifatida  tan  olinadi.  Fiziokratlar  iqtisodiyotning  turli 
tarmoqlari  o‘rtasidagi  bog‘liqlikni  nazariy  jihatdan  o‘rganish  bilan 
chegaralanmay,  ulaming  o‘lchami  miqdorini  aniqlashga  harakat 
qilishgan.
Bu  iqtisodiy  jadval  iqtisodiyotning  turli  sektorlaridagi  o‘zaro 
bog‘liqlikni  ko‘rsatib  bergan.  Keyingi  merkantilistlaming  ba’zilari  bu 
bog‘liqliklami  o‘rganib  chiqdi  va  ulaming  ta’siridagi  umumlashma 
Adam  Smit izlanishlariga asos  bo‘ldi  va bozor  iqtisodiyoti  to‘g‘risidagi 
tasavvurlami to‘ldirdi.
123

---

Fiziokratlar nazarida  hukumatning  ko‘plab  qarorlaridan  eng  omadsiz 
qarori Fransuz g‘alla eksportiga qo‘yilgan taqiq edi. Ulaming fikricha bu 
qaror  Fransiyada  g‘alla  narxini  past  darajada  ushlab  turdi  va  shuning 
uchun 
qishloq 
xo‘jaligi 
rivojiga 
to‘siq 
bo‘ldi. 
Fiziokratlar 
manufakturaning  rivoj lanishini  taxmin  qila  olishmaganligi  sababli 
hukumatning  aralashmaslik  siyosati  Fransiya  qishloq  xo‘jaligida  feodal 
iqtisodiyotning  kichik  xo‘jaliklari  yiriklashib,  bamisoli  rivojlanishga 
olib keladi, degan xulosaga kelishgan.  Shu sababli Fransiya iqtisodining 
boyligi  va  qudrati  o‘sadi.  Merkantilistlar  sof  mahsulot  ayirboshlash, 
xususan  ayirboshlashning  xalqaro  shakllari  natijasida  yuzaga  keladi, 
shuning uchun siyosat qulay savdo balansini ta’minlashga yo‘naltirilgan 
bo‘lishi kerak, deb ta’kidlashadi.14