Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

o  taqsimlangan  reestr  texnologiyasidan  samarali  foydalanish  uchun  davlat 

tuzilmalarining kadrlar salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash; 

o  blokcheyn  sohasida  milliy  ekspertlar  guruhini  shakllantirish,  bu  bilan 

bog’liq  bo’lgan  muammolarni  muhokama  qilish  uchun  zarur  bo’lgan 

innovatsion  maydonchalar  faoliyatini  tashkil  etish  va  muvofiqlashtirish 

hamda 

amaliyotda 

blokcheyn 

texnologiyalarni 

qo'llashning 

yangi 

yo'nalishlari va usullarini yaratish; 

o  iqtisodiyotning  turli  sohalariga,  tadbirkorlikda  va  davlat  boshqaruviga 

yo’naltirilgan 

blokcheyn-texnologiyalari 

sohasidagi 

mutaxassislarni 

tayyorlash va malakasini oshirish; 

o  taqsimlangan reestr texnologiyalarini joriy etish bilan shug'ullanuvchi milliy 

kompaniyalarni  va  soha  mutahassislarini  rag'batlantirish  hamda  qo'llab-

quvvatlash; 

o  blokcheyn texnologiyasi yo’nalishida ilmiy va amaliy izlanish olib boruvchi 

oliy  o’quv  yurtlari,  texnoparklar,  analitik  markazlar,  ilmiy-tadqiqot 

markazlari  va  boshqa  milliy  akademik  va  mutaxassislar  birlashmalarining 

a’zolarini rag’batlantirish maqsadida o’zaro hamkorlikni amalga oshirish;  

o 

Taqsimlangan ro’yhat texnologiyasini qo’llash borasida xalqaro hamkorlikni  

rivojlantirishga yo’naltirilgan anjumanlarini tashkillashtirish va o’tkazish, bu 

boradagi halqaro tajriba va o'zaro tajriba almashishlarda faol ishtirok etish; 

3.  Blokcheyn  innovatsion  texnologiyalarini  davlat  boshqaruv  tizimi  va  milliy 

iqtisodiyotga tadbiq etish jarayonini muvofiqlashtirish, shu jumladan:  

  blokcheyn  texnologiyalarini  qo’llash  va  tadbiq  etish  bo’yicha  maslahat 

hizmatlarini  ko’rsatish,  mutaxassislar  hulosasini  taqdim  qilish  hamda  bu 

soha bo’yicha  innovatsion fikr va takliflarni  berish. 

  davlat  boshqaruvida  blokcheyn  texnologiyani  qo’llagan  holda  information-

kommunikatsion sohaga oid optimal yechimlarni yaratish va tadbiq qilishda 

yaxlit va bir butun texnologik yondashuvni ta’minlash; 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

  Davlat  idoralari  va  boshqa  tashkilotlarda  taqsimlangan  reestr 

texnologiyasiga 

asoslangan 

umumdavlat 

raqamli 

platformalari 

ishlatilishining rivojlanishiga ko’maklashish. 

  blokcheyn  konsepsiyasini  ommaga  namoyish  qilish  va  uning  amalga 

oshirilishi  mumkinlgini  tekshirish  maqsadida  davlat,  hususiy  yoki  ijtimoiy 

sohalarda blokchain ilk loyihalarini amalga oshirish. 

Blokcheynni tushunish ushun avvalo pulning asosiy vazifasi nima ekanligini 

tushunib  olamiz.  Pulning  asosiy  vazifasi  insonlar  orasidagi  savdo  jarayonini 

osonlashtirishdir: 

 

Agarda pulning jamiyatdagi harakatini tahlil qilsak, juda ham murakkab jarayonlar 

ko’z oldimizga keladi: 

 

Bunda barcha hisob kitoblar tabiiyki, buxgalteriya orqali amalga oshadi: 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Buxgalteriyadagi  ma’lumotlar  esa  konfidentsiyal  va  ularni  boshqarish  anchagina 

murakkab  masaladir.  Ushbu  vazifani  osonlashtirish  uchun  bir  qancha  turdagi 

vositachilar  hizmatidan  foydalanish  mumkin.  Masalan,  banklar,  auyditor 

kompaniyalar  va  ular  bilan  bog’liq  bo’lgan  moliyaviy  tashkilotlar.  Bu  esa  hisob 

ishlarini  juda  ham  murakkablashtirib  yuboradi.  Shuning  uchun  hozirgi  paytda 

blokcheynlardan  foydalangan  xoldagi  taqsimlangan  buxgalteriya  kontseptsiyasi 

ishlab chiqilmoqda. Uni sxematik ko’rinishda quyidagicha tasvirlashimiz mumkin: 

 

Bunda  buxgalteriya  kitoblari  tarmoqda  joylashtirilib,  barcha  uchun  birday 

ko’rinshga ega bo’ladi va hech kim unga egalik qilolmaydigan ko’rinishga keladi. 

Natijada  biz  taqsimlangan  buxgalteriya  kontseptsiyasiga  kelamiz.  Bunda 

buxgalteriya  kitoblarining  barcha  nusxalari  bir xil  bo’ladi.  Barcha tranzaktsiyalar 

esa barcha tarmoq ishtirokchilari tarmoq orqali ko’ra oladigan shaffof va ommaviy 

xolatga keladi: 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Noto’g’ri va noqonuniy tranzaktsiyalarni esa boshqalardan berkitib bo’lmaydi, ular 

darhol barchaga oshkor bo’ladi-qo’yadi: 

 

Amalga  oshirilgan  har  bir  alohida  tranzaktsiya  esa  maynerlar  tomonidan 

tasdiqlanadi va foydalanuvchilar tomonidan tekshirib turiladi: 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Bu  operatsiyalarningbarchasi  blokcheyn  deb  atalgan  taqsimlangan  kompyuter 

tarmog’i vositasida amalga oshiriladi: 

 

Demak,  blokcheyn  bu  -  bir  xil  huquqqa  ega  bo’lgan  va  tarmoqqa  P2P  (peer  to 

peer)  usulida ulangan bir qancha kompyuterlarga yozilgan ma’lumotlardan iborat 

jurnal  bo’lib,  unda  istalgan  turdagi  va  ko’rinishdagi  ma’lumotlar  (masalan,  pul 

operatsiyalri,  kontraktlar,  patsientlar  yoki  mijozlar  haqidagi  ma’lumotlar,  turli 

ko’rinishdagi  bilimlar  va  boshqalar)  saqlanishi  mumkin.  Blokcheyn 

texnologiyalarini amalda qo’llashda ko’pincha aqlli kontraktlar (smart contract) 

tushunchasi ham ishlatiladi. Aqlli kontraktlarga o’tishdan avval kontrakt nimaligini 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

eslatib o’tamiz: Kontrakt bu ikki yoki undan ko’p shaxlar orasida qandaydir huquq 

yoki  majburiyatlarining  tuzilganligi,  o’zgarganligi  yoki  tugaganligini  aniqlab 

beruvchi  hujjatdir. Unda  qandaydir  xodisaning  ro’y  berishiga  olib  keluvchi  shart-

sharoitlar majmusi aniqlab beriladi. Aqlli kontrakt esa, real dunyoda yoki raqamli 

olamda  qandaydir  xodisaning  ro’y  berishiga  olib  keluvchi  shart-sharoitlar 

majmusini  aniqlab  beradigan  elektron  hujjat  -  algoritmdir.  Aqlli  kontraktlarning 

amalga  oshirilishi  uchun  insoniy  faktorni  umuman  chetga  chiqarib  tashlaydigan 

markazlashmagan muhit kerak bo’ladi. Agarda aqlli kontraktda biror-bir narsaning 

bahosini uzatish yoki ishlatish yoki ko’rsatish zarur bo’lsa, u holda qiymat uzatish 

vositasi  -  kriptovalyutani  ishlatish  lozim  bo’ladi.  Masalan,  agarda  bitkoin 

blokcheynida aqlli kontraktni ishlatsak, u quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 

 

Aqlli kontrakt orqali blokcheynda istalgan turdagi ma’lumotlarni yoki ma’lumotlar 

majmuasini yoki ma’lumotlar to’plamini saqlay olamiz. Masalan: 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Blokcheyn  texnologiyalaridan  foydalanishga  yana  bir  misol  sifatida  domen 

ismlarining taqsimlangan domenli tizimini ko’rsatishimiz mumkin:  

 

Blokchen texnologiyasidan jahon miqyosida foydalanish bo’yicha yana bir qancha 

real misollarni quyidagi tasvir orqali tasavvur qilishingiz  mumkin: 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Blokchen texnologiyasining notarial idoralar ishida ishlatilishiga yaqqol misol esa 

quyida infogramma ko’rinishida keltirilgan: 

 

Taqsimlangan  reestr  vositasida  buxgalteriya  ishini  yuritish  bo’yicha  real  mavjud 

bo’lgan  platformalarga  misol  sifatida  Everledger  ni  keltirishimiz  mumkin 

(everledger.io). Bu blokcheyn texnologiyalarning jahon miqyosida ishlatilayotgani 

va tan olinayotganiga o’ziga hos xayotiy bir misoldir. Gruziyada ham yer kadastri 

ishlari  bitkoinning  blokcheynida  amalga  oshirilgani  haqida  ma’lumotlar  mavjud. 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

Ukrainada  esa  blokcheyn  yordamida  kim  oshdi  savdolari  o’tkazilsh  loyihalari 

amalga oshirilmoqda.