Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

7.2. Kriptovalyutalar elektron tijoratidato’lov tizimlari 

Xozirgi 

zamondagi 

an’anaviy 

to’lov 

instrumentlari 

bo’lgan 

mamlakatlar  valyutalari  bilan  amalga  oshiriladigan  internet  tarmog’i  orqali 

mamlakatlararo to’lovlarda bir qancha o’ziga xos muammolar mavjud. Bular 

jumlasiga, masalan, quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 

 

To’lovlarni  amalga  oshirishda  albatta  banklar  tomonidan  belgilangan 

yuqori komission haqni to’lash; 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami, ismi-sharifi va 

boshqalar)  o’zaro  oldi-sotti  qilayotgan  shaxslardan  tashqari,  albatta 

uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi; 

 

To’lovlarni  markazlashgan  holda  qaysidir  tashkilotlar  tomonidan 

boshqarilishi; 

 

Ayrim  holatlarda  to’lovlar  amalga  oshirilgach,  uni  bekor  qilish  ham 

mumkinligi  tufayli,  sotuvchi  ham  ishonch  hosil  qilishi  uchun  ko’proq 

ma’lumotlar so’rashi kerak bo’ladi. 

Yuqorida  keltirilgan  barcha  kamchiliklarni  hal  qila  oladigan  bir  tizim 

sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan  raqamli pul birligi  bitkoin paydo 

bo’ldi.  Bitkoin  2009  yil  3  yanvarda  o’zini  Satoshi  Nakamoto  deb  atagan 

shaxs  tomonidan  yaratilgan  va  2008  yil  31  oktyabrida  «Birkoin  –  elektron 

to’lovlarga  mos  raqamli  tizim»  («Bitcoin:  A  Peer-to-Peer  Elektronic  Cash 

System»)  deb  nomlangan  maqolada  ommaviy  e’lon  qilingan.  Ushbu  bitkoin 

valyutasi  ishonchga  emas,  balki  kriptografik  kodlash  tizimiga  asoslangan  va 

o’zaro  hech  qanday  vositachilarsiz  (bank  yoki  boshqa  moliyaviy 

instrumentlarsiz) 

to’lovlarni  bevosita  ishtirokchilar  orasida  amalga 

oshirilishini  ta’minlovchi  to’lov  tizimi  valyutasidir.  Bunda  nazorat  qiluvchi 

organlarsiz,  raqamli  valyutalarning  haqiqiyligini  murakkab  matematik 

algoritmlar 

asosida 

tasdiqlanadigan 

tizim 

amal 

qilgan 

xolda 

ishtirokchilarning har biri ushbu pul birliklarni emissiya qilishi ham mumkin. 

Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: 

 

Markazlashmagan  tizim  –  har  bir  ishtirokchi  teng  huquq  va 

imkoniyatlarga ega; 

 

Hisob-kitoblarning  to’liq  shaffofligi  –  har  bir  ishtirokchi  barcha 

tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin; 

 

Nazoratning  yo’qligi  –  hech  bir  davlat  yoki  tashkilot  tizim  ichidagi 

operatsiyalarni nazorat qila olmaydi; 

 

Sirlilik  –  tizim  ishtirokchilar  haqidagi  ma’lumotlarni  tasdiqlanishini 

so’ramaydi; 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

Kriptotangalarni  emissiya  qilish  cheklangan  –jami  21  million  BTC 

(bitkoin tangasi) chiqariladi; 

 

Balans 

ikki 

yoqlama 

yozuv 

asosida 

bo’lmaydi,  balki  barcha 

tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi; 

 

Kriptovalyutalar  inflyatsiyaga  uchramaydi.  Qiymati  esa  bozordagi  talab 

va taklifga qarab o’zgaradi; 

 

Yuridik  (huquqiy)  jihatdan  kriptovalyutalarning  ishlatilishi  uchun  hech 

qanday asos mavjud emas; 

 

Bitkoin  va  u  bilan  bog’liq  operatsiyalarning  amalga  oshirilishi  uchun 

faqatgina  internet  tarmog’iga  ulangan  va  tegishli  dasturiy-texnik 

ta’minotga ega bo’lgan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi kifoya. 

Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud 

torrent  tizimida  ishlovchi  ishtirokchilarning  o’zaro  fayllar  almashinuviga 

ham  o’xshab  ketadi.  Faqat  bu  tizimda  fayllar  o’rnida  maxsus  kriptografik 

kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha 

to’g’ri 

ketma-ketlikda 

tuzilishi 

esa 

blokcheyn 

(bloklar 

zanjiri) 

texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan: 

 

 Harbirishtirokchiningamalgaoshiradigantranzaktsiyalariommaviykalitvamahf

iykalitiorqaliamalgaoshirilishiko’zdatutiladi. 

Ommaviykalitorqalibo’ladiganharakatlarvatranzaktsiyalarumumiytizimdabarc

haishtirokchilartomonidanqaydetilibboriladi. 

Mahfiy 

(yopiq) 

kalitorqalikelibtushganpulmablag’laritasdiqlanadi. 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

Butranzaktsiyalarniamalgaoshirishvaumumanboshqaharbirtranzaktsiyaniishlo

vberganxoldasaqlabolishuchunzamonaviyyuqoriko’rsatgichliparametrlargaeg

abo’lgan 

(videokartaishlovberishtezligivaprotsessortaktchastotasio’tayuqoribo’lgan) 

komp’yuterlarvatezkorinternetaloqasibo’lishitalabetiladi. 

Tizimto’liqkuchlanishdaishlashiuchunesakomp’yuterlarko’proqenergiyasarfin

italabetadi. 

Ushbuharajatlarnisarflashorqaliishtirokchilarrag’batlantirishsifatidayangikript

ovalyuta 

(bitkoin, 

efirium, 

laytkoinvaboshqalar) 

yokioddiypullardakomissionhaqolishimkoniyatigaegabo’ladilar. 

Ishtirokchilarsoniqanchalikko’payganisarikriptovalyutatangalariniolishhamsh

unchalikqiyinlashibboraveradi. 

Xuddishuninguchunhamkriptovalyutatangalariniqo’lgakiritishnioltinqazibolin

ganisingari 

– 

Mayningqilishdebnomlangan. 

Xozirgidavrgakelib, 

mayningqilishuchunkatta-

kattainshootlarvabinolardanfoydalanganxoldadoimiyravishdaishlabturuvchiyi

rikserverlardaniborat 

“Mayning