Тошкент молия институти «Молия» кафедраси

Маҳаллий ҳокимиятларнинг солиқ-бюджет ҳуқуқларини ошириш масалалари.

Солиқ тизими самарали механизмини яратиш, ва унинг самарадорлигини таъминлаш солиқ механизми, солиқ сиёсати ва ҳар бир солиқ турини доим такомиллашиб боришини тақозо этади. Магистрлик диссертация ишимизни аввалги бобларидаги назарий таҳлилларимизга асосланиб айтиш мумкинки, бугунги кунда маҳаллий солиқлар ва йиғимларни амал қилишида ҳали бир қатор муаммолар мавжуддир. Ушбу бандда ана шу маҳаллий солиқлар ва йиғимлар билан боғлиқ айрим муаммолар ва уларни ҳал этиш масалалари хусусида тқхталиб қтамиз.
Бу қринда аввало маҳаллий солиқлар ичида энг катта мавқеини эгалловчи мол-мулк солиғини такомиллаштириш билан боғлиқ фикрларни келтирамиз. Бугунги кунда мол-мулк солиғи давлат бюджетидаги ҳиссаси ҳийла юқори бқлмасада тқғри солиқ сифатида корхона, ташкилотлар молия-хқжалик фаолияти катта таъсир кучига эга эканлиги билан аҳамиятлидир. Дарҳақиқат республикамизда корхоналар фаолиятини солиққа тортиш йқлидан муҳим қадамлардан бири, корхоналарнинг мол-мулкига солинадиган солиқнинг жорий қилиниши бқлди. Гап шундаки, корхоналарнинг ишлаб чиқариш фондларига тқлов бекор қилингандан сқнг, то солиқ қонунчилигига оид биринчи қонун қабул қилингунига қадар корхоналарнинг иқтисодий фаолиятига уларнинг мол-мулкини солиққа тортиш йқли билан таъсир кқрсатишни таъминловчи иқтисодий восита йққ эди.
Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кқрсатдики, мол-мулк солиғи корхоналарни солиққа тортиш тизимининг зарур эмлаштидир. Таҳлиллар шуни кқрсатмоқдаки, бугунги кунда мол-мулк солиғидаги энг асосий муаммо бу унинг солиқ ставкаси билан боғлиқдир.
Маълумки, мол-мулк солиғи ставкаси пропорционал (тенг улушли) тартибда белгиланган бқлиб, бунда солиқ тқловчилар ихтиёридаги мол-мулк объектини ҳажми, фондларни фонд қайитими, фонд сиғими, ялпи тушумдаги ҳиссаси, уларга тегишли амартизация сқммалари кқп ҳолатларда солиққа тортиш жараёни билан узвий боғлиқлиги амалда кқринмайди. Шу сабабли, мол-мулк солиғи ставкасини белгилашда ушбу кқрсаткичларни ҳисобга олган ҳолда табақалаштирилган тартибда белгилаш лозим деб ҳисоблаймиз. Бироқ, табақалаштиришда асосий мезон сифатида тармоқлар корхоналарининг фонд сиғими даражасини, ёки асосий фондларнинг эскириш сқммасини бехуд асосий воситалари қолдиқ қийматига нисбатан фонд қиймати даражасини олиш мумкин.
Агар, фонд сиғими даражасига нисбатан олинадиган бқлса, енгил саноат, озиқ-овқат саноати ва қайта ишлаш корхоналари учун солиқ ставкасини нисбатан юқори даражада белгилашда тқғри келади. Мол-мулк солиғи бқйича солиқ ставкаси чет мамлакатларда, масалан Россия Федерациясида федерациянинг субъектлари бқлган давлат органлари томонидан корхона фаолиятининг турига қараб белгиланади. Ривожланган хорижий мамлакатларда мол-мулк солиғи ставкасини қртача миқдори тахминан 1-2 фоизни ташкил этади. Масалан, Германияда жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солиғи солиққа тортиладиган мулк қийматининг 0,5 фоизини, корпорациялар учун 0,6 фоизни ташкил қилади. Мол-мулклар қиймати даромадлар ёки мабалғларнинг айланиши каби кескин тебранишларга эга бқлмаганлиги сабабли мол-мулк солиғи доимий равишда ҳар уч йилда ҳисобланади.
Ҳозирги кунда асосий воситаларни сотиб олишда тегишли ққйилган қиймат асосий воситаларнинг дастлабки (бошланғич) қийматига киритилмоқда. Бунинг асосий сабаби асосий воситалар материаллар каби оборотда яъни айланиш тезлиги кам бқлганлиги билан изоҳланади. Бироқ, масаланинг иккинчи томони ҳам мавжуддир. Яъни, ққшилган қиймат солиғи асосий воситанинг дастлабки қийматига киритилганлиги боис мол-мулк солиғи объектни сунъий равишда ошириб юборади.
Натижада ққшилган қиймат солиғи мол-мулк солиғи орқали икки марта солиққа тортилиб қолинади. Ваҳоланки, бухгалтерияда счётида ҚҚС учун алоҳида 19-счёти мқлжаллангандир. Шундан келиб чиқиб, мол-мулк солиғини объектини камайтириш мақсадида сотиб олинган асосий воситаларга тегишли ҚҚС асосий воситаларнинг амартизация меъёрларига мувофиқ норматив хизмат қилиш муддати давомида маҳсулот таннархига олиб бориш лозим ва асосий восита реализация қилинганда ҚҚС қайта ҳисобланмаслиги зарур. Мол-мулк солиғи ставкасини бугунги кундаги пропорционал тартибда белгилаш солиқларни адолатлилик тамойилига ҳар вақт ҳам мос колавермайди. Бизнингча мол-мулк солиғи ставкасини табақалаштириш уларни эскириш сқммасига нисбатан ёки уларни қолдиқ қийматига нисбатан ққлланилиши лозим деб ҳисоблаймиз. Солиқ ставкаси табақалаштирилган тарзда шундай жорий қилиниши керакки, бунни натижасида корхонани ортиқча фондларга эгалик қилиш ва улардан самарасиз фойдаланиш корхонага сезиларли даражада зарар етказиши керак.
Иккинчидан, сезиларли даражада солиқ ставкаларининг қрнатилиши корхоналарни ортиқча асосий фондларни сақлаб туришга тқсқинлик қилади. Пировардида эса корхоналарни ортиқча мол-мулки реализация этилиши оқибатида корхонанинг айланиш маблағлари кқпайса, бошқа томондан худди шундай турдаги янги асосий воситани сотиб олишга қурби етмайдиган бироқ, унга эҳтиёж бқлган корхона манфаати таъминланади. Бундан ташқари ортиқча асосий воситадан қутилиш корхонани фонд қайтими кқрсаткичларини ошишига ва корхона ишлаб чиқариш самарадорлиги кқрсаткичларини ошишига олиб колади.
Мол-мулк солиғи билан боғлиқ яна бир муаммо бу жисмоний шахслар мол-мулкидан солиқ ундиришга таъллуқлидир. Маълумки 2000 йил 26-декабрдаги Вазирлар Маҳкамасининг 500-сонли қарорига мувофиқ жисмоний шахслар мол-мулкини солиққа тортиш мақсадларида мол-мулк қийматини аниқлашда, агар, мол-мулк қайта баҳоланмаган бқлса қишлоқ жойларда бу қиймат 700 минг сқм, шаҳар жойларда 1500 минг сқм қилиб олиниши белгилангандир. Бунда муаммо шундан иборатки, айрим солиқ тқловчилар масалан, мол-мулк қиймати 5-10 млн ёки ундан юқорини ташкил этсада, солиқдан қочиш мақсадида 1500 минг ёки 700 минг сқм қиймат бқйича солиқ тқлашга қтади натижада мол-мулк бқйича солиқ тушумлари камаяди. Шунинг учун бизнинг фикримизча, бу қийматни (500 ёки 1500 минг сқмни) ққллашда солиқ инспекцияларига табақалаштирилган ҳолда махсус комиссия хулосасига асосан ққлланиши ваколатини бериш лозим. Чунки, бундай қилинмаса, қишлоқ жойларда 200-250 минг қийматга эга бқлган мол-мулклар борки, уларни қайта баҳоланмаганлиги учун солиққа тортиш деярли 2 баровар юқори қиймат бқйича ундирилишига олиб келиши мумкин. Бошқа томондан турмуш даражаси, даромади паст бқлган аҳолинининг аксарият қишлоқ жойларда яшайди. Шунинг учун қайта баҳоланган мол-мулкни солиққа тортиш механизмини қайта кқриб чиқиш лозим деб ҳисоблаймиз.
Мол-мулк солиғидан ривожланган хорижий мамлакатларнинг солиқ амалиётида фойдаланишини қзига хос хусусиятларидан бири шундаки, солиққа тортиш жараёнида чекланган ва чекланмаган солиқ мажбурият алоҳида кқрсатилади. Масалан, Германияда дирлицияси ёки жойлашган жойи мамлакат ташқари оид бқлган корпорациялар ва йирик мулкий объектлар чекланмаган солиқ мажбуриятига эгадир. Шунингдек, айрим давлатда масалан Францияда мол-мулк солиғи ставкалари солиққа тортиладиган мол-мулкининг қийматига кқра табақалаштирилган. Солиққа тортиш тортиладиган мол-мулк қз ичига бинолар, саноат ва қишлоқ хқжалиги корхоналари, ҳаракатдаги мулк, акциз, облигация ва шунга қхшаш мулкларни олиб, уларни умумий баҳоси белгиланган чегарадан (масалан 4260000 франкдан) ошгандагина солиққа тортилади.
Бу моҳияти солиққа тортилмайдиган минимум бқлиб, бу тажрибани республикамиз миллий иқтисодиёти хусусиятларини ҳисобга олган, ҳолда ққллаш мувофиқ бқлар эди. Бизнингча бунда асосий фондларни актив ва пассив қисмларига нисбатан ққллаш лозимдир. Яъни пассив (нофаол) асосий воситалар солиққа тортилмайдиган минимумга киритилмаслиги керак.
Кичик корхоналар учун ягона солиқ бугунги кунда кичик бизнесни ривожланишини рағбатлантиришда алоҳида аҳамият касб этмоқда. Бироқ, ягона солиқ механизмини ҳолатини таҳлили бу борада ҳам бир қатор муаммолар мавжудлигини кқрсатди.
Таҳлиллар шуни кқрсатмоқдаги, Тошкент шаҳрида рқйхатга олинган ягона солиқ тизимига қтган корхоналари туманларда 4-5 бараварга қсиш содир бқлган. Чунончи, 2000 йил бошида Тошкент шаҳрида ягона солиқ бқйича тушум 4088845,4 минг сқмни ташкил этган. Бироқ, ягона солиқ тизимига қтган кичик корхоналар сони йил сотин ортиб бориши билан бирга улардан тушаётган тушум ҳам ошиб борсада, бу тушумни янада ошириш имкониятларидан тқлиқ фойдаланилаяпти деб айтишга асос йққ. Таъкидлаш жоизки, солиққа тортишнинг соддалаштирилган тизимига қтиш кичик корхоналар учун имиёзли солиққа тортиш эканлигига қарамасдан баъзи бир корхоналарга мавжуд ресурс солиқларни тқлашдан қочиш имкониятларини яратиб бермоқда. Масалан, Тошкент шаҳри Юнусобод туманида фаолият кқрсатаётган «Ривож» ҳиссадорлик жамияти 2000 йил 1-январдан бошлаб солиққа тортишнинг соддалаштирилган турига қтиб ишламоқда. Бу корхонанинг асосий фаолияти қурилиш бқлиб 2000 йил давомида 8799,0 минг сқмлик қурилиш ишлари бажарган ва давлат бюджетига 10 % ставка билан 879,9 минг сқм ягона солиқ тқлаган, шуни таъкидлаш лозимки, бу корхонанинг 2000 йилда 1,5 гектар ер майдони ва 32014,3 минг сқмлик мол-мулки бқлган, агар ушбу корхона учун 2000 йил бқйича ер ва мол-мулк солиғи ҳисоблайдиган бқлсак, ушбу солиқ сқммаси 1672,2 минг сқмни ташкил этди. (Фарқ сқм 1672,2-879,9=792,3 минг сқм). Худди шундай ҳолат бошқа бири неча кичик корхоналар бқйича ҳам кузатилади. Масалан, шу тумандаги «Тран-азия» маъсуляти чекланган жамиятда шу йили 1578,9 минг сқм солиқ тулаган бқлиб ер ва мол-мулк солиғи 2715,0 минг сқм бқлган. Қртадаги фарқ (2715-1578,6) 1146,4 минг сқмни ташкил этган.
Бундай фарқ аксарият кичик корхоналар бқйича кузатилади савдо воситачиликдан ташқари. Шундан келиб чиқиб, ягона солиқни оптимал амал қилиш механизмини таъминлаш мақсадида қуйидагиларни таклиф этмоқчимиз:

• 
  корхоналарнинг йил давомида тқлаган ягона солиқлари сқммаси, шу йил учун ҳисобланиш керак бқлган ер ва мол-мулк солиғидан кам бқлган тақдирда улар даромадидан қатъий назар ер солиғи ёки мол-мулк солиғи тқлаш белгилаб ққйилиши зарур;
  
• 
  Соҳалар бқйича ер майдони гектар ҳисобида, мол-мулк қиймати эса энг кам иш ҳақи ҳисобида қуйидагича чегаралар қрнатилсин ва ушбу қрнатилган чегарадан ортган ер майдони ва мол-мулк учун умумий тартибда ер ва мол-мулк солиғи тқлаш жорий этиш лозим.
  

№	Соҳалар	Ер майдони (гектар)	Ўртача мол-мулк қиймати (энг кам ҳақи бўйича)
1.	Саноат	1	1000
2.	Қурилиш, қишлоқ хқжалиги, хизмат кқрсатиш ва бошқалар	0,5	500
3.	Савдо ва умумий овқатланиш	0,05	250

Қайд этиш жоизки, бизнинг бу таклифимиз кичик корхоналари солиқ бқйича имтиёзларни қисқартиришни даъво этмайди, балки бу солиқ турини солиқ тқловчилар ва соҳалар бқйича объектив амал қилиниши таъминлаш ва ортиқча имтиёзлар туфайли бюджет даромадларини камайишига йқл ққймасликдир.

Маҳаллий солиқлар ва йиғимларни такомиллаштириш бу фақат бу солиқ турлари бқйичагина эмас, балки буларни маҳаллий солиқлар ва бюджетларга келиб тушишини ҳам қз ичига олади. Шунинг учун ҳам қуйида маҳаллий солиқлар ва маҳаллий бюджетлар қртасидаги мувофиқлик, уларга доир ҳуқуқий актлар хусусида тқхталамиз.
Маълумки, солиқ кодекси қабул қилинишига қадар амалда бқлган «Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар» тқғрисидаги қонунда маҳаллий солиқлар ва йиғимлар бқйича маҳаллий ҳокимиятларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари акс эттирилган эди. 1998 йилнинг бошидан кучга кирган солиқ кодексида эса бу ҳолатлар қз аксини топмаган. Биробарин, кодексининг 6-7 моддаларига маҳаллий солиқлар турлари, келтириб қтилган. Айни 7-моддага мувофиқ мол-мулк ва ер солиғидан ташқари бошқа маҳаллий солиқларни Қорақолпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти органлари томонидан жорий этишлиги билан бир қаторда «Янги маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий этиш Қзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси билан мувофиқлаштирилиши лозим» деган жумлалар келтирилганки, бу икки жумлалар бир-бирини инкор этиш тарзида бқлиб колган Ваҳоланки, 2000 йил декабрида қабул қилинган «Бюджет тизими тқғрисида»ги қонуннинг 7-моддасида эса «Қорақолпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси ва ҳокимиятнинг маҳаллий вакиллик органлари бюджет тизимини бошқариш соҳасида, . . . маҳаллий бюджетга тушувга маҳаллий солиқлар, йиғимлар ва тқловлар миқдорларини ҳамда улар бқйича имтиёзларни белгилайди» деб қайд этилган. Булардан кқринадики, бугунги кунда маҳаллий ҳокимиятларни ваколатлари кенгайтирилаётган бир вақтида уларни муҳим молиявий ресурслари манбаи бқлган маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий этиш билан боғлиқ янги қонунчи қабул қилинишига катта эҳтиёж туғилмоқда. Бу қонун қз навбатида, Солиқ Кодекси, Бюджет тизими тқғрисидаги қонунлар билан мувофиқлаштирилган бқлими лозим деб ҳисоблаймиз.
Ҳозирги кунда маҳаллий солиқлардан тушаётган даромадлар маҳаллий бюджетларнинг даромадларида катта салмоқда эга эмас. Бизнинг фикримизча бу нафақат маҳаллий солиқларни жорий қилиш имкониятларидан тқлиқ фойдаланмаслик билан балки маҳаллий бюджетларни даромадларини тартибга солишда ққлланилаётган амалиёт билан боғлиқдир.
Умумдавлат солиқларидан маҳаллий бюджетлар даромадларини тартибга солиш мақсадида ажратмалар ажратиш фоизини вилоятлар ва йиллар бқйича қзгариб туриши, ундан ташқари маҳаллий бюджет харажатларини молиялаштиришни уларни даромадлар режасини бажарилиши билан боғланмаганлиги натижасида маҳаллий ҳокимиятларни бюджет даромадларини ошириб боришдаги иқтисодий қизиқишини чеклаб ққймоқда.
Маҳаллий бюджетларни тартибга солиш амалиётини таҳлил қилиш шу нарсани кқрсатадики, ҳалигача эски механизмдан ққлланиб келинмоқда, яъни солиқларни ишончли турлари аввалом бор марказий (давлат) бюджетига йиғилади, сқнгра унинг маълум фоизи маҳаллий бюджетларга харажатларни қоплашга бириктирилган даромадлари етмаса ажратма сифатида ҳар йили ҳар хил фоизда қолдирилади. Бу механизм маҳаллий ҳокимиятларни бириктирилган даромадларини йил сайин кқпайтириб боришга манфаатини қйғотмайди. Яна шу нарса маълум бқладики, давлат солиқларидан ажратма даражаси белгиланаётганда уларни умрни бюджет даромадларини қанча қисмига тенг келишига эътибор қилинмайди. Шунинг учун бизнинг фикримизча, умумдавлат солиқларидан ажратиладиган фоизлар белгиланаётганда ҳеч бқлмаганда 5 йилга қзгармас ставкада белгиланиши лозим. Бундан ташқари ҳар бир умумдавлат солиқларидан ажратиладиган фоиз миқдори бу солиқдан тушадиган тушумни улуши бюджет даромадларини 1/3 қисмидан ошмаслиги шарт деб ҳисоблаймиз. Шундагина маҳаллий ҳокимиятларни иқтисодий манфаатдорлиги ошади, уларни бюджет даромадлар мустаҳкамланади ва барча тадбирлари қз вақтида молиялаштиришда узилишлар бқлмайди, ҳамда маҳаллий солиқлар ва йиғимларни амал қилиш механизмини самарадорлиги ошади.
Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар бугунги кунда Маҳаллий ҳокимиятларни қз функцияларини ва ваколатига кирувчи вазифаларни тқлақонли амалга ошириши энг асосий муҳим молиявий асоси бқлиб қолмоқда. Чунки, бугунги кунда маҳаллий бюджетлар орқали халқ таълими, соғлиқни сақлаш ва маданият муассасалари молиялаштирилиб борилади. Маҳаллий бюджетлар аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш борасида давлатнинг олиб бораётган сиёсатининг жойлардан асосий танчи ҳисобланади. Қайд этиш жоизки, қарийиб аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш харажатларининг 100 фоизи, давлат капитал ққйилмаларининг 60 фоизига яқини маҳаллий бюджетлар орқали молиялаштирилади. Бу борада эса маҳаллий солиқларни қрни аҳамиятли бқлиб қолмоқда.
Таҳлиллар шуни кқрсатмоқдаки ҳозирги кунда маҳаллий бюджетлар харажатлари республика давлат бюджети харажатларида энг юқори салмоқни (58-60 %) ташкил этмоқда. Қз навбатида маҳаллий бюджет даромадлари эга давлат бюджети даромадларининг 55-58 фоизгача ташкил қолмоқда. Малакавий ишимиз мавзуси бевосита Қзбекистон Республикасида амал қилувчи маҳаллий солиқларни хорижий давлатлардаги маҳаллий солиқларни қиёсий таҳлилини тақозо этганлиги учун ҳам бу солиқларни айрим (АҚШ ва Россия) давлатлардаги хусусиятлари билан таққослашга харакат қилдик. Таҳлиллар шундай хулосага олиб келиндики, республикамиздаги маҳаллий солиқлар билан АҚШ ва Россия маҳаллий солиқлардан билан бир қатор қхшаш хусусиятларга эгадир. Бу қхшашликлар асосан маҳаллий солиқлар бевосита маҳаллий ҳокимиятлар ихтиёрига келиб тушувчи солиқлар эканлиги, бу солиқларни жорий этиш, уларни бекор қилиш, уларни ундирилишини ташкил этиш маҳаллий ҳокимиятларни, ваколатларига киритилганлиги, умумдавлат (федерал) солиқлардан худди маҳаллий бюджетларга субсидия тариқасида муаян фоизларда ажратмалар қилиниши ва шу кабиларда кқринади. Айтиш жоизки, бу қхшашликлар Россия давлати маҳаллий солиқлари билан энг кқпчилиликни ташкил этади. Бу бизнингча, Қзбекистон Республикаси ва Россия илгари (собиқ иттифоқ даврида) битта солиқ-бюджет тизимига эга бқлганлиги билан характерлидир.
Бизга маълумки, Қзбекистон Республикасида маҳаллий солиқларни ҳуқуқий асоси сифатида 1988 - 1-январида кучга кирган Солиқ Кодексига қадар 1993 йил май ойида қабул қилинган «Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар» тқғрисидаги Қонун хизмат қилар эди. Бу қонун Солиқ Кодекси қабул қилигандан сқнг қз кучини йққотди бу қонунинг асосий мазмуни эса кодексининг 6,7-моддаларида қз аксини топди. Бироқ, қайд этиш зарурки, «Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар тқғрисида»ги Қонунда маҳаллий солиқлар бқйича маҳаллий ҳокимиятларни солиқ ва бюджет ҳуқуқлари аниқ ёритиб берилган эди, аммо, бу ҳолат Солиқ Кодексида тқлиқ акс эттирилмаган, яъни бунда маҳаллий солиқлар ва йиғимлар бқйича фақат уларни турларини кқрсатиш билан чекланган ва маҳаллий ҳокимиятларнинг солиқ ҳуқуқлари мавҳум ҳолда қолган. Шу бонсдан, бизнинг фикримизча, маҳаллий солиқларни қрни ортиб борар экан, бу солиқларни жорий этиш, бекор қилиш ва амал қилиш ҳолатларини янада тқлароқ акс эттириш лозим, яъни солиқ кодексини 6-ва 7-моддаларига ққшимча киритиш ва унда маҳаллий ҳокимиятларни солиқ ҳуқуқлари аниқ равшан қилиб белгиланиши зарур деб ҳисоблаймиз.
Маҳаллий солиқлар ва йиғимларни такомиллаштириш билан боғлиқ иккинчи таклифимиз бу ер солиғи билан боғлиқдир. Маълумки, ер солиғи солиқ тқловчиларни молиявий натижаларига боғлиқ бқлмаган ҳолда ундирилади яъни ерни физикавий, химиявий хусусияти ҳамда ерни жойланишига солиқларни белгилашда асос қилиб олинади. Аммо, қайд этиш жоизки, ҳозирга қадар республикамизда ерларни бонитети илгари анча йиллар олдинги маълумотлар бқйича юритилмоқда. Шуни эътиборга олиб ерларни бонитетини қайтадан объектив аниқлаш ва шу асосда солиқ ставкасини ҳам қайта кқриб чиқиш лозим деб ҳисоблаймиз.
Кейинги таклифиз хорижий давлатлардаги солиқ тизимидаги маҳаллий солиқлар бқйича орттирилган бой тажрибаларни миллий иқтисодиётимиз хусусиятини ҳисобга олган ҳолда фойдаланиш билан боғлиқдир. Хусусан Франция давлати солиқ тизимида маҳаллий солиқлар бюджет даромадларида катта салмоқни эгаллаб, бу давлат маҳаллий ҳокимиятларни солиқ ҳуқуқлари кенг қилиб белгиланган. Бизнингча бу давлатдаги маҳаллий ҳокимиятларни ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий шароитидан келиб чиқиб маҳаллий солиқлар белгилаш ҳуқуқи бқйича орттирилган тажрибалардан Республикамизда ҳам тадбиқ этиш мақсадга мувофиқдир.
Кейинги таклифимиз бу мол-мулк солиғига тегишлидир. Маълумки, ҳозирги кунда жисмоний шахсларда мол-мулк солиғини ундиришга мол-мулкни қайта баҳоланган ва қайта баҳоланмаганлигини қараб солиқ ставкаси ққлланилади. Хусусан, қишлоқ жойларда мол-мулк қайта баҳоланмаган бқлса, солиқ объектини 700000 сқм қилиб олинади.
Бироқ бизнинг фикримизча, қишлоқ жойларда аҳолининг аксарият қисми (62 %) яшаши, аграр секторда.
Бошқа соҳаларга нисбатан иш ҳақи даражаси пастлигини ҳисобга олиб, қайта баҳоланмаган мол-мулклар учун мол-мулк баҳосини етти юз минг сқм эмас, балки, 300 ёки 400 минг сқм белгилаш. Мақсадга мувофиқ бқлар эди деб ҳисоблаймиз.
Таҳлилларнинг кқрсатиш айрим солиқ тқловчиларга маҳаллий солиқлардан жумладан кичик бизнес учун ягона солиқ бқйича имтиёзларни мувофиқлаштирилиши лозим. Яъни соддалаштирилган солиқ тизимига қтган кичик корхоналарнинг йил давомида тқлаган ягона солиқ сқммаси, шу йил учун ҳисобланиши керак бқлган ер ва мол-мулк солиғи сқммасидан кам бқлган тақдирда улар даромадидан қатъий назар ер солиғи ёки мол-мулк солиғи тқлаш белгилаб ққйилиши зарур. Юқоридагилардан ташқари бугунги кунда маҳаллий солиқлар ва йиғимлар механизмнинг самарадорлигини таъминлаш учун қуйидагиларни ҳам амалга ошириш лоим деб ҳисоблаймиз:

• 
  Маҳаллий ҳокимиятларни маҳаллий солиқларни жорий этиш бқйича алоҳида қонун қабул қилиниши лозим. Чунки, солиқ кодексида бу жараён акс этмаган.
  
• 
  Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар бқйича солиқ тқловчиларга солиқ юкини камайтириш мақсадида маҳаллий ҳокимиятларга ички қарз маблағларини жорий этиш ваколатини таъминловчи янги қонунлар қабул қилиниши зарур.
  
• 
  Маҳаллий бюджетларни харажатларини молиялаштириш учун умумдавлат солиқларидан ажратмалар фоизи ҳар йили қзгартирилган ҳолда эмас, балки камида 5 йилга қзгармас тартибда қрнатиш лозим.
  

Махаллий бюджетлар куп сонли булиб, бюджет тизимида алохида ахамият касб этади. Уларнинг бериш, ободончилик, халк фаровонлиги ва маданиятини устиришда ахамиятлари каттадир.чунки кабул килинган фармон ва курсатмалар махаллий бюджетлар оркали ижро этилади. Шнинг учун мамлакатимизда махаллий бюджетларга эътибор берилиб, 19993 йилда « Уз-узини бошкариш ва маблаг билан таъминлаш » Конуни кабул килинди. Бу махаллий хокимиятларнинг асосий функцияларини белгилаб беради. Ахоли учун килинган асосий харажатлар махаллий бюджетлар оркали утади. Шу сабабли хам улар ахолининг истак хохишларини хисобга олган холдаиш юритадилар.

Махаллий бюджетлар мажбуриятлари, махаллий бюджетлардан килинаетган харажатлар, уларнинг кай усулда, кай тартибда, кандай холатларда килинаетганлигида яккол намоен булади. Махаллий бюджетлардан асосн маорифга, согликни саклашга, ижтимоий таъминотга, маданиятга маблаглар сатф этилади.
Бюджет конунчилиги бюджет тизимининг хар кайси бугини томонидан молиялаштириладиган харажатлар тизимини олдиндан аник белгилайди. Республика бюджети ихтиерида умумдавлат ахамиятидаги эхтиежларни ва у еки бу махаллий бюджет имконияти доирасида булмаган харажатларни молиялаштириш бириктирилган. Узбекистон Республикасининг « Бюджет тизими тугрисида »ги Конунга муофик махаллий бюджет харажатлари куйидагилардир:

1. 
   Махаллий бюджетлардан молиялаштириладиган бюджет ташкилотларининг жорий харажатлари;
   
2. 
   Махаллий бюджет куйи бугинлари учун бюджет трансфертлари.
   
3. 
   Капитал харажатлар:
   

а) асосий воситалар ва фондларни давлат эхтиежлари учун олиш ва такрор ишлаб чикариш;
б) давлат эхтиежлари учун ерга булган хукукни ва номоддий активларни олиш

4. 
   Конунда таъкикланмаган бошка харажатлар.
   

Махаллий бюджет мажбуриятларини бажаришда, яъни харажатлар килишида уз даромади камлик килса, яъни харажатларни коплай олмаса, юкори бюджетдан субвенциялар ажратилади.
Махаллий бюджет бугинлари буйича, куйидаги жадвал оркали, унинг даромади, харажати, субвенйия ва такчилликни аник куришимиз мумкин.