Toshkent moliya instituti "moliya" kafedrasi "davlat byudjeti"

1
 FutaoHuang. Higher education financing: Trends and challenges. International Journal of Educational 
Development. January 2018, Pages 106-115
 
2
http://www.auditfin.com elektron manzili ma‘lumotlari asosida tuzildi. 

---

213 
yillarda mamlakatimizda ta‘lim sohasiga yo‗naltiriladigan davlat va xususiy sektor 
mablag‗lari o‗rtasidagi nisbat birmuncha o‗zgardi va xususiy manbalarning 
ustunligi kuzatilmoqda. 
Iqtisodiy jihatdan rivojlangan xorijiy mamlakatlarda oliy ta‘limni 
moliyalashtirishning hajmi va usullari bir qator omillarga ko‗ra belgilanadi: 

mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi; 

oliy talim oldiga davlat va jamiyat qo‗yadigan vazifalarning ko‗lami; 

mamlakatda qaror topgan milliy qadriyatlar va an‘analar; 

oliy talim muassasalarini tashkil etish va boshqarishning o‗ziga xosligi. 
Mana shu holatlar ta‘lim muassasalarini moliyalashtirishning milliy 
modelining shakllantirishga xizmat qiladi. 
Yaponiya, masalan AQSh, Kanada va Shvetsiyadagi kabi, barcha uchun 
barobar bo‗lmagan, aksincha, oliy maqomdagi oliy ta‘lim modeliga ega, davlatning 
ta‘limga xarajatlarining YaIMdagi ulushi sezilarli darajada past. AQSh, Kanada va 
Shvetsiyada oliy ta‘lim hamma uchun ochiq, lekin bu – mamlakat rahbar 
doiralarining olib borayotgan siyosati, milliy an‘analarning natijasi hisoblanadi. 
Agar Yevropa mamlakatlari, xususan Frantsiya, Germaniya oliy ta‘lim tizimini 
davlat byudjeti hisobidan ustuvor darajada moliyalashtirib va davlat tomonidan 
nazorat qilib, bozor iqtisodiyotining salbiy ta‘siridan himoya qilsa, AQShda oliy 
ta‘lim an‘anaviy tarzda federal hukumatdan mustaqil, bozor tuzilmalari bilan 
muntazam aloqada faoliyat qiladi, hatto davlat ta‘lim muassasalari ham pullik 
asosda faoliyat qiladi.
Hukumat tomonidan ajratiladigan davlat grantlari, talabalardan ta‘lim uchun 
olinadigan haq, tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlar – oliy ta‘lim 
muassasalarini mablag‗ bilan ta‘minlaydigan manbalar hisoblanadi. Turli 
mamlakatlarda bu manbalarning nisbati turlicha bo‗lib, bu nisbat har bir 
mamlakatda ma‘lum davrlarda o‗zgarib turadi. Ta‘lim muassasasi talabalari 
kundalik sarf-xarajatlarini o‗zlari ko‗taradilar. Buning uchun ota-onalarining 
mablag‗lari; hukumatdan olingan individual grantlar; talabalarga tarqatiladigan 
maxsus zaymlar; qo‗shimcha daromadlar kabi manbalar va imkoniyatlar mavjud. 
Shuni ta‘kidlash joizki, tizimdan, jamiyatdan yoki qaysi mamlakatligidan qat‘iy 
nazar xarajatlar u yoki bu tarzda quyidagi to‗rt manbadan olinishi mumkin: ota-
onalar, talabalar, soliq to‗lovchilar va ta‘lim muassasasi. Qayd etilgan 
moliyalashtirish manbalari ikki guruhga ajraladi: davlat va xususiy. 
Ko‗pgina xorijiy mamlakatlarda davlat byudjetini muvozanatlashtirish 
maqsadida davlat xarajatlari hajmini qisqartirishga harakat qilinadi. Hatto Farbiy 
Yevropada moliyalashtirish nisbati hukumat grantiga nisbatan ochiq-oydin oliy 
o‗quv yurtining tijorat faoliyatidan yoki ta‘lim uchun to‗lovdan keladigan daromad 
tomon siljimoqda. Germaniya kabi mamlakatlarda ta‘lim uchun to‗lov amalda 
nominal tarzda belgilanadi, Buyuk Britaniyada esa ancha sezilarli darajada yuqori, 
lekin ko‗pchilik mamlakatlarda bu xarajatlarning og‗irligi talaba yashaydigan 
tuman yoki shahar hokimiyati zimmasiga tushadi, hukumat ta‘lim muassasalariga 
mustaqil tarzda ta‘lim uchun haq belgilashni taqiqlaydi. Hozirgi paytda bu tizim 
o‗zgarishlarga uchramoqda va tez orada ko‗pgina g‗arb mamlakatlarida ta‘lim 

---

214 
uchun haq to‗lashni ta‘lim muassasalarining o‗zlari belgilaydi va moliyalashtirish 
asosan talabalar tomonidan amalga oshiriladi. Prognozlarga qaraganda, bu hol 
ta‘lim sifatini ko‗tarishga imkon beradi, chunki talabalar o‗zlari tanlagan o‗quv 
yurtlariga yuqori talab qo‗yadilar, ta‘lim muassasalari esa, o‗z navbatida, ta‘lim 
jarayoniga yuqori e‘tibor qaratadilar. Umuman olganda, ancha yuqori mehnat 
unumdorligini va umuman aholining yuqori daromadini ta‘minlovchi yuqori 
darajadagi ta‘lim hisobidan jamiyat faqat yutadi, bu – ta‘limga ketadigan xarajatlar 
bir qismini hukumat moliyalashtirishi ma‘qul ekanligining yaqqol dalilidir. 
Keyingi o‗rinda esa hukumatlarning e‘tiborini talabalar (ularning ota-onalari) 
tomonidan to‗lanadigan badallarning adolatli nisbatiga jamlash mumkin. Bugungi 
kunda ko‗pgina G‗arb mamlakatlarida bu nisbatda ko‗proq talabalar hisobidan 
moliyalashtirishning hissasi ortib, hukumatning salmog‗i kamayib bormoqda.
Ba‘zi mamlakatlarda talabalarga kredit berish rivojlangan. Talabalar 
moliyaviy holatining keskinlashuvi bilan bog‗liq ziddiyat oqibat natijada o‗qish 
uchun xarajatlarning bir qismini o‗zining ish haqi hisobidan moliyalashtirishga 
o‗tishga olib keldi. Bu o‗qish muddatining uzayishiga va ta‘limning ancha 
moslashuvchan modeliga talabning yuzaga kelishiga ta‘sir ko‗rsatdi. Ammo ta‘lim 
uchun talabalardan olinadigan haq hatto AQSh davlat ta‘lim muassasalaridagi 
ta‘limga sarflarning faqat 20 foizini qoplaydi, xolos (xususiy ta‘limda 33%). 
Qolgan xarajatlar davlat va xususiy manbalardan moliyalashtiriladi. Ko‗pgina 
mamlakatlarda oliy ta‘limni davlatdan moliyalashtirishda byudjet taqchilligi yildan 
yilga 
saqlanib 
qolmoqda. 
Shuning 
uchun 
ta‘lim 
muassasalariga 
moliyalashtirishning qo‗shimcha manbalarini izlab topish huquqi beriladi va bunda 
ularga har tomonlama yordam ko‗rsatiladi. 
Tijorat faoliyati quyidagi shakllarda olib boriladi: 

universitet maydonlari va jihozlaridan konferentsiyalar va boshqa ommaviy 
tadbirlar o‗tkazishda foydalanish; 

ta‘lim muassasalari ko‗rsatadigan xizmatlardan yoki ularga tegishli yerdan 
foydalanuvchi firmalarni tuzish; 

ta‘lim muassasasi mutaxassislarining tijorat kompaniyalariga maslahatlar 
berishini ta‘minlash; 

aholiga qo‗shimcha ta‘lim xizmatlarini ko‗rsatish; 

buyurtmalar asosida ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish va boshqalar. 
Universitetlarga daromad keltiruvchi samarali tizimni barpo etish yo‗lida 
amaliy qiyinchiliklar, masalan, foydani ta‘lim muassasalari va firmalar o‗rtasida 
taqsimlash borasida vujudga keladi. Ma‘lumki, agar universitet foydasining 
hammasiga ega chiqsa, bunday universitetda hech kim firma ochmaydi. Ta‘lim 
muassasalariga tijorat faoliyatidan keladigan foyda qayta investitsiyaga 
yo‗naltirilsa, bunday hollarda ta‘lim muassasalariga beriladigan soliq imtiyozi 
sezilarli ahamiyat kasb etadi. 
Bino, laboratoriya, kutubxona, kompyuter markazlariga qo‗shimcha 
sarflarsiz va professor-o‗qituvchilarni qo‗shimcha jalb qilmay talabalar qabulini 
oshirish ta‘lim muassasalari samaradorligini oshirishning eng oson yo‗li 
hisoblanadi. Buni faqat ta‘lim muassasasiga jalb etilgan xodimlari 

---

215 
ma‘qullagandagina oqlash mumkin. Biroq, ko‗pgina universitetlarning professor-
o‗qituvchilari ilmiy-tadqiqot faoliyatida qatnashadilar yoki tadqiqot institutlari 
bilan bog‗langanlar, bunday yondoshuv cheklangan imkoniyatga ega. Obyektiv 
sabablarga ko‗ra universitetning boshqa funksiyalarini cheklamay turib, 
o‗qituvchilar yuklamasini oshirish mumkin emas: talabalar soni faqat qo‗shimcha 
resurslar hisobigagina oshirilishi mumkin. Mana shuning uchun, masalan, Buyuk 
Britaniya va boshqa mamlakatlarda 60-yillarda ta‘lim tizimi juda qimmatga 
tushgan usulda kengaytirildi – mutlaqo yangi ta‘lim muassasalari (asosan 
universitetlar) bunyod etildi. 
Ancha keyinroq quyidagi tadbirlarga asosan mutaxassislar yetishtirishga 
e‘tibor qaratildi: 

kurslar muddatini qisqartirish; 

akademik yilni yozgi ta‘limni ham qo‗shib oshirish; 

sirtqi va kechki ta‘limni ancha kengaytirishdan foydalanish; 

katta guruhlarda ma‘ruza o‗qish (bu tegishli moddiy bazasiz mumkin emas) 
va ko‗p sonli o‗qituvchilarni talab qilmaydigan ta‘limni qo‗shib olib borish; 

masofaviy o‗qitishdan ancha kam foydalanish. 
Shunisi ayonki, etarlicha resurslar bilan yordam bermay turib, ta‘lim 
muassasalariga samaradorlikni oshirish borasida tazyiq o‗tkazish ham ta‘lim, ham 
ilmiy tadqiqotlar sifatining pasayish ehtimolini oshiradi. Mana shuning uchun 
samaradorlik ancha tez sur‘atlar bilan oshib borayotgan mamlakatlarda vaqt-vaqti 
bilan ham ta‘lim, ham ilmiy jarayonni barobar baholashga harakatlar amalga 
oshirilmoqda. 
Byudjet mablag‗lari haddan ziyod tejaladigan Yaponiya tajribasiga murojaat 
etaylik. Yaponiya ta‘lim tizimi mamlakat umumiy byudjeti uchun nisbatan arzon 
tushmoqda: Yaponiya hukumatining ta‘limga qiladigan sarfi yalpi milliy 
mahsulotning 5,5-6 foizini tashkil etadi, AQShda bu ko‗rsatkich 7,1 foizni, Buyuk 
Britaniyada esa 7,7 foizni tashkil etadi. Shunga qaramay, yapon o‗quvchilari va 
talabalari 
ko‗pgina 
ko‗rsatkichlar 
bo‗yicha 
boshqa 
mamlakatlardagi 
tengdoshlaridan o‗zib ketgan. Ko‗rinadiki, yapon ta‘lim tizimining asosiy ustunligi 
iqtisodga institutsional o‗ziga xoslikka, xususan, davlat va xususiy sektor nisbatiga 
va o‗quv yurtlarini moliyalashtirishning o‗ziga xosligiga borib taqaladi: nodavlat 
sektorning ahamiyati boshlang‗ich ta‘limdan oliy ta‘limga tomon oshib boradi. 
Yaponiyada oliy ta‘lim barcha xohlovchilarga ochiq emas. U ham davlat, 
ham xususiy ta‘lim muassasalariga tayanadi. Yaponiyada davlat universitetlari 
asosan tabiiy-ilmiy, muhandislik fanlari bo‗yicha mutaxassislar tayyorlash bilan 
shug‗ullanadi; nodavlat universitetlar, qoidaga ko‗ra, gumanitar va ijtimoiy-
iqtisodiy ixtisosliklar bo‗yicha mutaxassislar tayyorlashga ixtisoslashgan. Ko‗rinib 
turibdiki, davlat ko‗p sarf talab etadigan ixtisoslik bo‗yicha mutaxassis 
tayyorlashni o‗z bo‗yniga olmoqda: ma‘lumki, zamonaviy muhandisni tayyorlash, 
aytaylik huquqshunos yoki iqtisodchini tayyorlashdan ko‗ra qimmatga tushadi. 
Shunday qilib, ta‘lim tizimi bozorning nobarqarorligidan o‗zini muhofaza qiladi. 
Vaholanki, xususiy ta‘lim muassasalari ko‗p xarajattalab va nazariy fanlar bilan 

---

216 
bog‗liq ixtisosliklar olishga qo‗yilgan boshlang‗ich mablag‗larning qaytmaslik 
xavfi tufayli rivojlanish imkoniyati pasayadi. 
Davlat ta‘lim standartlarini shunday belgilaydiki, nodavlat sektorida 
xarajatlar minimal darajaga keladi, bu ta‘lim uchun haqni pasaytiradi, nodavlat oliy 
ta‘limiga talabni oshiradi. Oqibat natijada nodavlat universitetlarining soni 
ko‗payadi. Bunga dotatsiya siyosati ham, qimmat tushmaydigan ixtisoslikka 
o‗qitish uchun litsenziya berish va o‗qituvchi malakasiga talab ancha past ekanligi 
ham ko‗maklashadi. Bu ish haqini tejashga, xususiy universitetlarda bitta 
o‗qituvchiga to‗g‗ri keladigan talabalar sonining ko‗p bo‗lishiga imkon beradi. 
Shuni ta‘kidlash lozimki, yapon ta‘lim tizimi o‗z muvaffaqiyati uchun ham 
hukumat boshqaruvi darajasidagi, ham davlatning o‗zidagi, ham nodavlat ta‘lim 
tizimidagi menejment madaniyatining yuqoriligidan minnatdor bo‗lsa arziydi. 
Ta‘lim muassasalarini moliyalashtirishning asosiy manbalari(davlat va 
xususiy manbalar)ga bag‗ishlangan munzaralarga qaytib, oliy ta‘lim tadqiqotchilari 
konsortsiumi va YuNESKOning Oliy ta‘lim bo‗yicha Evropa markazi (SEPES) 
ekspertlari fikrini keltirish o‗rinlidir. Ular sof davlat yoki mutlaqo xususiy tarzda 
ta‘lim muassasalarini moliyalashtirishdan ko‗ra aralash moliyalashtirish ancha 
samarali hisoblanadi, degan xulosaga kelganlar. Bu ham davlat, ham xususiy 
ta‘lim muassasalari uchun birdek samaralidir. Shu ma‘noda, AQSh ta‘lim 
muassasalarini moliyalashtirish tizimi e‘tiborga molik. 
Tarixan Amerikadagi ilk kollejlar xususiy korporatsiyalar tarzida 
shakllangan. Ular davlatdan mutlaqo mustaqil tarzda o‗z ta‘lim siyosati, 
standartlari va tartiblarini ishlab chiqqanlar. Ammo, II-Jahon urushidan keyingi 
yillarda davlat ta‘lim muassasalaridagi talabalar miqdori muttasil oshib bordi. Agar 
1950-yilda talabalarning 49 foizi xususiy kollej va universitetlarda ta‘lim olgan 
bo‗lsa, keyinchalik davlat mahalliy kollejlari tarmog‗ining kengayishi tufayli 
nisbat o‗zgardi: davlat ta‘lim muassasalaridagi talabalar ulushi 78 foizdan oshdi. 
Oliy ma‘lumot to‗g‗risidagi diplom beruvchi AQShdagi 3500 ta‘lim 
muassasasining yarmidan ko‗prog‗i – xususiy korporatsiya hisoblanadi, moliyalash 
bo‗yicha mas‘uliyat homiylar zimmasiga yuklatilgan bo‗lib, ular mashhur sobiq 
bitiruvchilar va boshqa filantropik yordam ko‗rsatuvchilardan iborat. AQShdagi 
mashhur tadqiqot universitetlarining ko‗pchiligi – Garvard, Stenford, Stel, Chikago 
universitetlari va boshqa nom qozongan kollejlar, xususan, Amxerstdagi, 
Uilyamsdagi, Karetondagi ta‘lim muassasalari xayriyalarning sezilarli qismini 
oladilar va yuqori mavqega egadirlar. Bu ularga ta‘lim uchun yuqori darajada haq 
olish imkonini beradi (90-yillar boshida 20 ming dollardan yuqori bo‗lgan). 
Keyingi o‗n yilliklarda AQShdagi xususiy ta‘lim muassasalarining soni 
davlatga qarashlilarnikidan ko‗ra tezroq oshib bordi, ammo, ulardagi talabalar soni, 
birinchi galda, ta‘lim uchun haq yuqoriligi, shuningdek, davlat ta‘lim 
muassasalarida ham ayni bir xil diplom olish mumkinligi tufayli qisqarib ketdi. 
Bundan tashqari, AQSh xususiy ta‘lim muassasalari o‗z hajmiga ko‗ra 
davlatnikidan ancha kichiqdir. 
Amerika ta‘lim muassasalarini moliyalashtirish besh asosiy manbadan 
amalga oshiriladi: 

---

217 

federal byudjet, shtatlar byudjetlari va mahalliy hokimiyatlardan 
ajratiladigan mablag‗lar; 

ta‘lim va xizmatlar uchun talabalarning to‗lovlari; 

ta‘lim muassasasining o‗z faoliyatidan oladigan daromadlari; 

filantropik tashkilotlar va ayrim xususiy shaxslar xayriyalari; 

xususiy tashkilotlar va shaxslar tuzgan maxsus jamg‗armalarda to‗plangan 
mablag‗lardan foizlar. 
Davlatning oliy ta‘limga yordami ta‘lim muassasasi umumiy daromadining 
o‗rtacha 40-45 foizini tashkil etadi va quyidagicha taqsimlanadi: federal hukumat 
byudjetidan – 10-15 foiz, shtatlar byudjetidan – 25-30 foiz, mahalliy hokimiyat 
byudjetidan – 2-5 foiz. 
Federal yordam, Amerikalik mutaxassislar xulosasi bo‗yicha foyda olish 
maqsadida emas, balki zarurat tufayli shakllangan va ta‘lim bevosita milliy 
manfaatlarga xizmat qilishi va milliy qadriyatning ahamiyatli unsuri ekanligiga 
ko‗ra hozirgi darajasiga erishadi. 
Shuni aytish joizki, oliy ta‘limning davlat yoki xususiy sektor ko‗p yoki kam 
samaraliligi xususida birdek ma‘lumot va dalillarni uchratish qiyin. Xususiy ta‘lim 
muassasalari ulushi ustunroq bo‗lgan mamlakatlar ham asosan davlat ta‘lim tizimi 
shakllangan davlatlar erishgan natijalarni qo‗lga kiritmoqda va aksincha, xususiy 
ta‘limning keng tarqalishi na iqtisodda, na ta‘lim sohasida qoniqarli natijalarga olib 
kelmayotgan mamlakatlar ham mavjud. 
Shunday qilib, keyingi o‗n yilliklardagi klassik universitetlar taraqqiyoti 
umumjahon miqyosida oliy ta‘lim iqtisodiyotidagi quyidagi umumiy yo‗nalishlarni 
belgilash imkonini beradi: 
1. Yevropadagi ko‗pgina mamlakatlarda keyingi bir necha yillar mobaynida 
nisbatan (ayrim joylarda mutlaqo) oliy ta‘limni moliyalashtirishning pasayishi yuz 
berdi. Bu hol Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlaridagi umumiy iqtisodiy 
pasayish bilan bog‗liq. Dunyodagi yirik universitetlarning barchasi o‗z sarflarini 
faqat ijtimoiy sohalardagina emas, balki o‗z professorlarini xizmat safariga 
yuborish va taklif etilganlarni qabul qilishda ham qisqartirmoqdalar. Masalan, 
Germaniyaning faxri bo‗lgan Geydelberg universiteti barcha o‗quv-ilmiy 
laboratoriyalarining, ular universitetga qay darajada foyda keltirishi nuqtai 
nazaridan muntazam tahlilini o‗tkazadi, tahlil natijalariga ko‗ra esa o‗zini 
oqlamagan ayrim laboratoriyalarini yopadi). 
2. Ko‗pchilik rivojlangan mamlakatlarning ta‘lim muassasalari davlat 
tomonidan moliyalashtiriladigan o‗quv-ilmiy va madaniy markazdan tobora 
ko‗proq, korporativ xususiyatlarga ega bo‗lgan bozor iqtisodiyotining iqtisodiy 
subyektiga aylanmoqda, shu jumladan, ular tarkibiy bo‗linmalarining samaraliligi 
va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini baholash olib borilmoqda. 
Universitetlarda ta‘limning qo‗shimcha, iqtisodiy jihatdan foydali bo‗lgan turli 
shakllarining soni ko‗paymoqda, ilmiy tadqiqotlar esa tobora amaliy xususiyat 
kasb 
etmoqda 
va 
firmalar 
yoki 
xususiy 
jamg‗armalar 
tomonidan 
moliyalashtirilmoqda; ta‘limning turli shakllarida mutaxassislar tayyorlash 

---

218 
tannarxi bo‗yicha faol tadqiqotlar olib borilmoqda, ta‘lim uchun haq to‗lashning 
tabaqalashtirilgan variantlari ko‗rib chiqilmoqda. 
3. Ta‘lim muassasalari taklif etayotgan qushimcha ta‘lim xizmatlarining 
keskin o‗sishi, shu jumladan, ta‘lim muassasasini tugatgandan keyin ham ta‘lim 
xizmatlarini ko‗rsatish. Bu jarayonni davlat ham rag‗batlantirmoqda, chunki yuqori 
malakali mutaxassisga ehtiyoj yuqoridir, bundan nodavlat sektori ham manfaatdor, 
chunki o‗z xodimlari malakasini oshirish ehtiyoji ham sezilarli darajada oshmoqda. 
Ta‘lim muassasalari ham iqtisodiy jihatdan qo‗shimcha ta‘lim ko‗rsatish tizimini 
rivojlantirishdan manfaatdor. Masalan, AQShda ta‘lim muassasalari diplom 
olgandan keyingi ta‘lim va qo‗shimcha ta‘lim xizmati ko‗rsatishdan bakalavriat 
ta‘limidan keladigandan ko‗ra ko‗proq daromad oladilar. 
4. Ta‘lim muassasalarining tobora ko‗proq avtonom (mustaqil) bo‗lishga 
intilishi, ya‘ni ta‘lim muassasalari borgan sari davlat tomonidan kamroq darajada, 
ko‗proq esa ta‘lim muassasasi o‗zi ishlab topgan mablag‗ hisobiga moliyaviy 
resurslar bilan ta‘minlanmoqda, bu davlat tomonidan nazoratning kuchayib borishi 
bilan mutanosib ravishda olib borilmoqda. Ta‘lim muassasasi faoliyati ustidan 
muntazam nazorat qilish tartibi yaratilmoqda. AQShda davlat, masalan, 
akkreditatsiyalangan turli (kasbiy yoki hududiy) agentliklar ishini rag‗batlantiradi, 
Frantsiyada ta‘limni baholash bo‗yicha maxsus Milliy qo‗mita tuzilgan.