Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod

Sug’urta mukofotlarining qitalar bo’yicha taqsimoti 
22
 
(foizda) 
 
 
 
22
Sigma urnali va Davsug’urtanazorati ma’lumotlari asosi a tuzilgan
Qit’alar 
Yillar 
2002 
2003 
2004 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
2010 
Amerika 
41.5 
39.3 
37.7 
36.2 
35.5 
34.2 
34.4 
33.1 
32.5 
Yevropa 
32.4 
34.8 
36.9 
38.7 
40.5 
42.5 
40.4 
39.5 
37.4 
Osiyo 
23.8 
23.2 
22.6 
22.2 
21.1 
20.3 
22.1 
24.6 
26.8 
Okeaniya 
1.4 
1.6 
1.7 
1.6 
1.6 
1.7 
1.8 
1.2 
1.8 
Afrika 
0.9 
1.1 
1.1 
1.2 
1.3 
1.3 
1.3 
1.6 
1.5 
Jami
100 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
100 

---

46
2012 yilning 1 yanvar holatga ko’ra sug’urta mukofotlarini yig’ish bo’yicha 
eng yahshi korsatkich G’arbiy Yevropa mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelmoq a 
(10- a val). Ammo sug’urta mukovotlarining aholi on boshiga to’g’ri kelishi.
10-jadval 
2012 yil 1 yanvar holatiga turli hudlarning sug’urta bozoridagi 
ko’rsatkichlari
23
 
Hududlar
Sug’urta
mukofotlarini 
hajmi 
(mln.AQSh 
dollorida)
Song’i 
yilga 
nisbatan 
o’sish 
surati 
(foizda)
Jahon 
bozoridagi 
ulushi 
(foizda) 
Aholi jon boshiga 
sug’urta
mukofotlarining 
to’g’ri kelishi 
(AQSH dollorida) 
Sug’urta
mukofotlarining 
YaIMdagi ulushi 
(foizda) 
Shimoliy 
Amerika 
1325890 
0.4 
28.85 
3815 
7.94 
Janubiy 
Amerika 
154275 
1.1 
3.36 
261 
2.76 
G’arbiy 
Yevropa 
1557927 
-5.8 
28.24 
2947 
7.93 
Markaziy va 
Sharqiy 
Yevropa 
92940 
5.3 
2.02 
287 
2.62 
Osiyo
1298139 
2.2 
28.24 
313.9 
5.85 
Yaponiya va 
yangi 
industrial 
mamlakatlar 
911520 
4.6 
19.84 
4298 
11.30 
Okeaniya 
99438 
5.2 
2.16 
2759 
5.94 
Afrika 
68080 
1.8 
1.48 
65.2 
3.62 
Butun dunyo 
bo’yicha 
4596687 
-0.8 
100.00 
661 
6.6 
bo’yicha esa Yaponiya va osiyoning yangi industirial mamlakatlarida en yuqori 
ko’rsatkich kuzatilmoqdi.
 
23
Sigma urnali va Davsug’urtanazorati ma’lumotlari asosi a tuzilgan

---

47
3.2 O’zbekistonda sug’urta bozorlarini takomillashtirish yo’llari 
I va II boblar orqali biz sug’urta tushunchasiga uning O’zbekistonga kirib 
kelishi va rivojlanishini shuningdek sug’urta bozorlarining bugungi holatini 
o’rganishga muvoffaq bo’ldik. Yuqoridagi boblarda takidlanganidek hali 
sug’urta tizimida qilinishi kerak bo’lgan ishlar yetarli. Shuni etiborga olib 
Institutda olgan 4 yillik bilimlar va ushbu malakaviy ishni yozish davomida 
to’plangan bilimlar asosida su’gurta bozorlarini rivojlanishi uchun qilinishi 
kerak deb hisoblagan ishlarni aynan III bobning shu qismida yoritishga harakat 
qilamiz. 
Prezident Islom Karimovning «Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va 
xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli asarida ta'kidlaganidek: 
“...Bugungi kunda hayotimizni kompyuter texnikasi, axborot texnologiyalari, 
Internet, mobil telefon aloqasisiz tasavvur qilib bo’lmaydi”
24
. 
Sug’urtalash tizimining ko’p yillik jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, ushbu 
faoliyat, iqtisodiyot rivojlanishida bevosita ijobiy ta'sir ko’rsatuvchi asosiy 
omillardan biridir. Aynan sug’urta axborotlari tizimini joriy etish va undagi 
jarayonlarni samarali axborotlashtirishni yo’lga qo’yish iqtisodiyotga jalb 
etilayotgan investisiyalar hajmini ko’paytirish va iqtisodiyotni oqilona tarkibiy 
o’zgartirish uchun moliyaviy mablag’larni maqsadli yo’naltirish imkonini beradi 
va bu, o’z navbatida, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishga xizmat 
qiladi.
O’zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to’g’risida»gi va shu 
soxaga oid keying qabul qilingan qonunlar tamoyillarini sug’urta amaliyotiga 
joriy etish, milliy sug’urta bozorida raqobat muhitini rivojlantirishning asosiy 
dastaklaridan biri hisoblanadi. Sug’urta sohasida axborot tizimlari va 
24
Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.– T.: 
«O”zbekiston», 2010. 46 - bet.

---

48
texnologiyalari yordamida respublikaning yagona axborot maydonini yaratish va
O’zbekistonda 
sug’urta 
axborot 
resurslariga 
talab 
hamda 
taklifni 
shakllantirishda, shuningdek, sug’urta bozorining raqobat muhitini yaratishda 
axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan foydalanish muhim vazifalar 
qatoriga kiradi. Hozirgi kunda sug’urta faoliyatining funksional masalalarini 
axborot-kommunikasiya texnologiyalari asosida tartibga solish va ularni 
yechish, ushbu faoliyatning axborot tizimlarini shakllantirishda sug’urta
ma'lumotlari banki va bazalarini qurish tartibini axborot-kommunikasiya 
texnologiyalari yordamida ishlab chiqish hamda ularning samaradorligini 
baholash usullarini takomillashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu 
esa, ko’rib chiqilayotgan sug’urta axborotlari tizimida axborotlarni 
faollashtirish va ular yordamida sug’urta faoliyati istiqbolini belgilashda 
axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan foydalanishning nazariy hamda 
amaliy muammolarini hal etishni taqozo qiladi.
Demak sug’urta tizimida, sug’urta bozorlarida ishonchli va tezkor 
axborot tizimini yo’lga qo’yish orqali, sug’urta bozorlarini yanada 
takomillashishiga erishish mumkin. 
Hech kimga sir emaski har qanday sohaning rivojida xorij 
mamlakatlarining tajribasidan foydalanish yuqori samaralar keltiradi. Ammo 
eng muhimi shundaki xorij mamlakatlarining aynan bizning iqtisodiyotga 
yaqinini ushbu ta ribani amal a qo’llash biz kutgan ek samara berishini 
oldindan bilish muhim masalalardan biridir. Buning uchun esa bizga kuchli 
iqtio iy bilimga va malakaga ega mutahasislar zarur bo’la i. Shuni inobatga olib 
har bir sug’urta kompaniyalari xori mamlakatlari bilan aloqa o’rnatishi kerak.
Turkiyada har bir ishchi uzini ish huquqini sug’urtalab qo’yishi 
ma buriy qilib qo’yilgan. Ya’ni sug’urta qilinmagan shaxslar hech qayerda 
ishlay olmaydilar. Sug’urta mukofoti harbir shaxs uchun oyiga 300 AQSh 
olloriga teng. Bun ay olib qaragan a bu axoliga qiyinchilik tug’ irishi 
mumkindek tuyiladi. Ammo masalaning ikkinchi tomoni shundaki, agar sug’urta
langan shaxs mexnat shartnomasini bekor qilsa yoki nafaqaga chiqsa har oyda 

---

49
to’lab borogan sug’urta mukofotini hammasini qaytarib olishi mumkin. Bu 
yer a har ikkala tomon ham manfaat olmoq a. Ya’ni sug’urta kompaniyasi 
ushbu to’langan su’gurta mukofotlari an tushgan mablag’larni investitiya qilish 
nati asi a aroma ko’ra i. Sug’urta lanuvchilar esa yangi ish topgunlariga 
qa ar pul muommosi an holi bo’la ilar. En i tasavvur qilaylik agar biz a ham 
ushbu sug’urta turi oriy etilsa nima bo’la i 2008 yil ma’lumotlariga ko’ra 
O’zbekiston a 11035000 kishi turli sohalar a ish bilan band
25
, ya’ni shuncha 
aholi mehnat shartnomasiga ega agar ularning har biri har oyiga mehnat 
shartnomasini 
3000 
so’m an 
sug’urta 
qilodirsa, 
bir 
oyda 
11035000x30000=33105000000 so’m mablag’ sug’urta fondlariga kelib 
tushishi mumkin. Bu summani iqtiodiyotning istalgan sohasiga invetitsiya qilib 
daromadlarni oshiri mumkin. Eng muhimi sug’urta fon i agi yig’ilgan ushbu 
mablag’lar qaysi ir sohaning rivo lanishiga olib kela i.
Bizga ma’lumki i timoiy-iqtisodiy islohotlarning barcha bosqichlarida 
davlat darajasida sug’urta xizmatlari bozorining shakllanishi, ijtimoiy 
barqarorlashish, biznes infratuzilmasini yaratish va rivojlantirish chora-tadbirlari 
ko’rib kelinmoq a. Uning rivojlanishi quyidagi yo’nalishlar a amalga 
oshirilgan: 
– sug’urtalovchilar va sug’urta qildiruvchilar hususiy mulkini huquqiy 
ta'minlash va sug’urta xizmatlari bozorini faoliyat ko’rsatishi, sug’urta
faoliyatini davlat tomonidan boshqarish mexanizmlarini o’z ichiga oluvchi 
rivojlangan jahon bozori tizimiga mos keluvchi yangi sug’urta institutlarining 
shakllanishini nazarda tutuvchi o’ziga xos yangi milliy sug’urta tizimini 
yaratish; 
– davlatning to’g’ridan-to’g’ri ishtiroki va ko’magida rivojlanayotgan 
hususiy biznes va aholining qaltisliklarini o’z bo’yniga olishga qodir bo’lgan 
yangi sug’urta kompaniyalarini shakllantirish; 
25
Almanax O’zbekiston 2010 45 bet. 

---

50
– yangi hususiy sug’urta tashkilotlarining rivojlanishi va hududiy 
bo’linmalar tarmog’ining tashkil etilishini rag’batlantirish; 
– aholining yangi sug’urtalovchilar va sug’urta xizmatlariga bo’lgan 
ishonchini oshirish chora-tadbirlarini amalda ijro etish. 
Bu borada qaydarajada ishlar olib borilgani haqida oldini boblarda 
yetarlicha to’xtalgan ik, endilikda qilinishi kerak deb hisoblangan ishlarni 
quyidagicha belgilab olsak maqsa ga muvofiq bo’lar i: 
-
Yuqoridagi 
ishlarni 
davom 
ettirgan 
holda 
hususiy 
sug’urta
kompaniyalarini yanada rivojlantirish; 
-
Aholini sug’urta ga bo’lgan ishonchini oshirish chora tadbirlarini davom 
ettirish; 
-
Sug’urta bozorlarini rivojlantirishning dasturini yaratish; 
-
Sug’ur tizimi agi qonun hu atlarini mukammal holatga keltirish va uning 
tez tez o’zgarishini ol ini olgan hol a sug’urta kompaniyalariga 
qulayliklar yaratish; 
-
Sug’urta bozorlari a kuchli bilimga va malakaga egan bo’lagan ka rlarni 
sonini oshirish; 
-
Sug’urta bozorlarini rivojlanishida bizning iqtiodiy siyosatimizga mos 
kela igan va rivo lantirishi mumkin bo’lgan turli hil xori
mamlakatlarining tajribasidan samarali foydalaninish va h.k. 
Albatta qilinishi lozim bo’lgan ishlar yetarlicha ammo shu ishlarni qanday 
yo’l bilan amalga oshirish eng muhim masala hisoblana i. 
Demak aholini sug’urta bo’lgan ishonchini qan ay qozonish mumkin. 
Fikrimcha aholini sug’urta tushunchasi umuman sug’urta tizimi haqidagi 
qarashlarini kengaytirish va ularni bu bilan to’g’ri ma’no agi iqtiso iy bilimlar 
berishning o’zi kifoya qilmay i. Bu bora a aholining mentaletetini hisobga olish 
ham muhim masala hisoblana i. Ya’ni aholiga shun ay sug’urta turlarini taklif 
qilish kerakki ularning o’zlari sug’urta kompaniyalarini izlab kelsin. Yoki 
shunday sug’urta turlarini joriy etish kerakki aholi sug’urta lanayotganini o’zi 
ham bilmay qolsin. Masalan traspor vositalari a yurgan a yo’lovchilarning 

---

51
havsizli sug’urta qilinsa, buda sug’urta mukofotlari sifatida transport 
vositalari an foy alanganligi uchun to’lana igan haq an olinishi mumkin 
bo’la i. Bun ay bo’lishini hohlamaymizu ammo mobo o sug’urta hodisasi yuz 
bergan holatda, sug’urta kompaniyasi abirlangan yo’lovchilarni to’liq 
davolanish xarajatlarini qoplab berishi lozim bo’la i. Shu o’rin a yana bir 
narsani alohida takidlash lozimki sug’urta lanuvchi uni davolanish harajatlarini 
sug’urta kompaniyasi o’z zimmasiga olganini bilishi kerak. Shu yo’l bilan ham 
aholini sug’urtaga bo’lgan ishonchini oshirish mumkin. Albatta ko’pchilik 
aholining fikrida sug’urta hodisasi yuz berganda, sug’urta qoplamasini undirib 
bo’lmay i egan noto’g’ri tushuncha shakillangan. Vaholanki sug’urta hodisasi 
ro’y bergan a sug’urtalanuvchilarning ko’pchiligining o’zlari sug’urta
kompaniyalariga muro at qilmay ilar yoki muro at qilsalar ham noto’g’ri 
arizalar bilan muro at qilisha i. Noto’g’ri ariza bilan egan a sug’urta
shartnomasini shartlariga zi kela igan sabablarni ko’rsata ilar.
Hozirgi kunda sug’urta tizimini tartibga olib turuvchi qonun bazai 
yaratilgan. Ammo bu qonunlarni mukammal holat a eb bo’lmay i. Buni so’ngi 
yillar a ushbu qonun hu atlariga kiritilayotgan o’zgartirishlar misoli a ham 
ko’rishimiz mumkin. Ho’sh bu muommoni qan ay hal qilsa bo’la i. Fikirmacha 
avvalo qonun hu alariga o’zgarishiga sabab bo’layotgan sabablarni yahshilab 
o’rganib chiqish lozim. To’g’ri bunga erishish mushkul vazifa yani bunga to’liq 
erishib bo’lmay i zero bozor iqtiso iyoti tezkorlikni yoqtira i bun ay vaziyat a 
sug’urta kompaniyali uchun eng to’g’ri yo’l bozor mexanizmlarini to’liq 
o’zlashtirgan hol a maksimallikka intilish bo’la i. 
Har bir sohaning rivojlanishida shu sohaning yetuk mutahasislarini hissasi 
katta bo’la i. Demak keying masala bu malakali kadrlarning sug’urta
tizimi agi o’rni ir. Milliy sug’urta bozorlarimizda jahon sug’urta bozorlarini 
amaliyotini qo’llash uchun ham aynan ahon bozorlarini ko’rgan shu sohaning 
yetuk mutahasisiga tayanish lozim bo’la i. Shun ay mutahasislar an birining 
fikrlari bilan o’rtoqlashak: 

---

52
Sug’urtаchilаr pоlis bo’yichа to’lаshdаn ko’rа, ulаrni sоtishni yaхshi 
ko’rishаdi. Ushbu оddiy hаqiqаt isbоtini shаrtnоmа tuzilmаsidаn оldin hаm 
ko’rish mumkin. Mаsаlаn, mаslаhаtchilаr shаrtnоmаning pоlislаr bo’yichа 
sug’urtа to’lоvini chеklаydigаn shаrtlаri hаqidа gаpirmаslikkа hаrаkаt qilishаdi. 
Shu o’rin a mutahasisnina Mоskvа shаhridаgi sug’urtа kоmpаniyalаri 
bo’yichа o’tkаzgаn tаdqiqоtni ko’rib chiqsak. Bu o’zimiz аgi sug’urtа 
kоmpаniyalаrini 
o’ylаntirib qo’ysа аjаbmаs. Nomi ulug’, suprsai 
quruq
. 
Mijоzlаr bilаn ishlаshgа mo’l аllаngаn Mоskvа kоmpаniyalаri o’z 
оfislаrini risоlаdаgidаy jihоzlаshni o’rgаnishgаn. Birоq bizning rеjаdаn tаshqаri 
tеkshiruvlаrimiz hаr to’rtinchi оfisdа vizеtkаlаr yo’qligini ko’rsаtdi. Ushbu 
kоmpаniyalаr mеnеjеrlаri vizеtkаsi yo’q idоrаni izlаb tоpish qаnchаlik qiyin 
ekаnini tushunmаsliklаri judа g’аlаti.
Sug’urtаchilаr оfisining ichki jihоzlаnishi hаm tаshqi ko’rinishgа qаrаgаndа 
bir fоizgа yaхshirоq. Аyg’оqchi-istе’mоlchilаr аsоsаn ахlаt tаshlаnаdigаn 
ko’vаchа yo’qligi аn shikоyat qilishgаn. Bundаn tаshqаri, hаttо yеtаkchi 
kоmpаniyalаr оfislаrigа оdаm sig’mаsligi, tоrligi tа’ki lаnаdi. Stоllаr bir birigа 
yaqin turigаn, ulаrning ustidа esа qоg’оzlаr esа qоg’оzlаr qаlаshib yotibdi. 
Bа’zаn shаbаdа bo’lib qоlаdi, аksаr hоllаrdа хоnаlаr yеtаrli dаrаjаdа 
yoritilmаgаn. Shuningdеk, аyg’оqchilаr sug’urtа kоmpаniyalаridа yoqimli dеb 
аytishgа til оjizlik qilаdigаn bеgоnа hidlаrni sеzishgаn. Nа sаlоm, nа хаyr
. 
Sug’urtаchilаrning mijоzlаrni kutib оlish оdаti eng pаst bаhоgа sаzоvоr bo’lgаn. 
61 fоiz hоlаtdа mijоzlаrgа хizmаt ko’rsаtish mаslаhаtchilаrning o’zlаri mijоzlаr 
оldigа kеlishi ko’rinishi а tаshkil etilgаn bo’lgаn. 26 fоizidа esа mijоzning o’zi 
mаslаhаtchining оldigа bоrgаn, qоlgаn uch fоiz hоlаtdа “elеktrоn nаvbаt” 
qоidаsi qo’llаngаn, ya’ni оfisgа kirаvеrishdа mijоzgа rаqаm bеrilаdi, uning 
nаvbаti kеlgаnidа esа, оsib qo’yilgаn tаblоdа uning rаqаmi chiqаdi. 
Mаslаhаtchilаr o’zlаri birinchi bo’lib sаlоmlаshgаn hоlаtlаr miqdоri аnchаginа 
bo’lsа-dа, mijоz sаlоm bеrgаnidаn kеyin аlik оlish hоlаtlаri hаm tеz-tеz uchrаb 
turgаn. 7,5 fоiz hоlаtlаrdа esа mаslаhаtchilаr sаlоmgа hаttо аlik hаm 
оlishmаgаn. Qo’shimchа shаrtlаrsiz. Istе’mоl sеktоridа fаоliyat yurituvchi 

---

53
istаlgаn kоmpаniyadа mijоz bilаn mulоqоtdа bo’lish uning eg’tiyo lаrini 
аniqlаshdаn bоshlаnаdi. Hаr to’rtinchi hоlаtdа mаslаhаtchilаr mijоzning 
ehtiyojigа qiziqish bildirishmаgаn, hаr uchinchi hоlаtdа esа, qiziqish 
bildirgаnlаr hаm nоsаmimiy bo’lgаni аniqlаngаn. Buning ustigа аyg’оqchilаr 
mаslаhаtchilаrdа fаоllikning yo’qligini vа аksаr hоllаrdа suhbаt chоg’i а 
tаshаbbusni o’z qo’llаrigа оlishgа mа bur bo’lgаnliklаrini qаyd etishаdi. 
Mаslаhаtchilаr mijоzlаrgа uyni sug’urtа qilish bo’yichа o’rtаchа ikkitа 
dаstur (55 fоiz hоlаtdа) hаqidа mа’lumоt bеrishgаn. Dаstur hаqidа mа’lumоt 
bеrаyotib, ulаr аsоsаn pоlisni sоtib оlish shаrtlаri (87 fоiz) vа ulаr tоmоnidаn 
qоplаnаdigаn tаvаkkаllаr (89 fоiz) hаqidа gаpirishgаn. Аmmо mаslаhаtchilаr 
tаfsilоtlаr hаqidа bаtаfsil mа’lumоt bеrishmаgаn. Аyg’оqchilаrdаn biri 
sug’urtаchi оfisigа uchinchi bоr tаshrif buyurgаnidа, sug’urtа хоdimi uyni 
sug’urtа qilish shаrtlаri, bundа zаrur bo’lаdigаn hujjаtlаr ro’yхаtini hаttо esgа 
hаm оlmаgаn. 44 fоiz hоlаtdа mаslаhаtchi sug’urtа hоlаti yuzаgа kеlgаnidа 
nimа qilish kеrаkligi hаqidа mа’lumоt bеrmаgаn. Vа nihоyat, (eng аsоsiysi) hаr 
ikkinchi “sirli хаridоrgа” sug’urtа bo’yichа to’lаshdаgi chеklаshlаr hаqidа 
mа’lumоt bеrilmаgаn. 
Shuningdеk, bа’zi kоmpаniyalаr hаm bizni o’zlаrinig g’аlаti qаrоri bilаn lоl 
qоldirishdi. Ushbu kоmpаniyalаr mаslаhаtchilаri mijоzni uyini sug’urtа 
qildirmаslikkа ko’n irgаn. 
26
Albatta har bir sohani o’rganish a uning yahshi yomon taraflari yutuq va 
kamchiliklariga alohida etibor beriladi. Bazida salbiy naralardan ham ijobiy 
hulosa yasahimiz mumkin bo’la i. Biror bir ishni boshashda avvalo shu ishning 
utalari faoliyati bilan tanishib ularning ijobiy holatlaridab samarali 
foy alanishga va salbiy holatlari an to’g’ri hulosa chiqaribo’z faoliyati a 
bun ay holatlarga yo’l qoyilmasligiga harakat qilina i. 
 
26
 
http://www.pul.uz/page/territory/insurance_companies/1032
 

---