Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Lekin 
korxonalar 
iqtisodiy 
va 
m oliyaviy 
salohiyatida 
ushbu
ko‘rsatkichlaming 
barchasi 
qamrab 
olinganligi 
sababli 
ularning
moliyaviy holatini reyting baholash amaliyotidan keng foydalaniladi.
Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashning juda ko‘p
metodik ishlanmalari tuzib chiqilgan. Albatta bu tabiiy xol. Negaki,
barcha soha va bo6ginlam ing o‘ziga xos xususiyatlari mavjudki, ular
uchun yagona normani belgilash to ‘g ‘ri boimaydi. Korxonalar
moliyaviy holatini baholashda qiymat, miqdor va boshqa birliklami 
* 
e
ajratish qiyin b oigan ligi sababli ulami yagona bitta jihatga keltiruvchi
nisbiy ifodalar asosida tasniflash mumkin b o ig a n koeffitsiyentlar
usulidan keng foydalanish mumkin.
673

---

Moliyaviy koeffitsiyentlar asosida moliyaviy holatning reyting 
bahosini aniqlash va uning natijalarini qiyosiy o 4rganish asosida nimaga 
erishish mumkin?
Bu jarayon birinchi navbatda hech bir tahiil turi beraolmaydigan 
natijani bilishga va undan korxonaning taktik va strategik boshqarishda 
foydalanish uchun zarur. Shu bilan birgalikda uning natijalari faqat ichki 
boshqaruv 
xodimlari 
uchungina 
emas 
balki 
ko‘proq 
tashqi 
qiziquvchilaming keng doirasi uchun ham ahamiyatlidir.
Reyting baholash korxonalaming reyting baholash mezonlari 
bo‘yicha bir-biriga nisbatan ustunligini belgilab beruvchi 
va o 4sib 
boruvchi yoki kamayib ketuvchi tarkibda ulaming joylashgan o‘mini 
ko‘rsatib beruvchi tartiblashdir. Bu baholash bir tizimga kiruvchi 
korxonalaming bo‘limlari o ‘rtasida, alohida olingan korxonalar o ‘rtasida 
ham amalga oshirilishi mumkin.
Bu borada albatta reyting bahosini aniqlashning etalon birliklari 
tanlab olinishi lozim.
Moliyaviy holatni reyting baholashda eng muhim manba uning 
axborot ta’minoti masalasidir. Bunday axborot manbalari sifatida 
moliyaviy hisobotlar, statistik hisobotlar, soliq va bojxona hisobotlari va 
boshqa hisobot m a’lumotlari olinishi mumkin.
Reyting baholashlar mutlaq ko‘rsatkichlar orqali ham nisbiy 
ko4rsatkichlarini jamlash orqali ham aniqlanishi mumkin.
Mutlaq ko‘rsatkichlar sifatida ko‘pincha mahsulot (ish va xizmat)lar 
hajmi, sotish hajmi, sof foyda, aktivlar hajmi, xarajatlar sarfi 
ko‘rsatkichlari olinadi. Ushbu ko^satkichlarni jamlash, ranjirlash, 
ketma-ketlikda 
tuzib 
chiqish 
korxonalaming 
reyting 
bahosini 
chiqarishning umumbelgilangan tartib taomillari asosida amalga 
oshiriladi.
Bu holatlar turli faoliyat sohasiga tegishli bo‘lgan korxonalami, 
ishlar mazmuni turlicha bo‘lgan korxonalami taqqoslash imkonini 
bermaydi. 
Shu sababli ham ko‘pincha nisbiy ifodalar asosida 
aniqlanadigan, moliyaviy manbalari bir xil qoidalarda tuziladigan
674

---

moliyaviy holatning koeffitsiyentlardagi kocrsatkichlaridan foydalangan 
holda reyting bahosini chiqarish tartiblaridan foydalaniladi.
Bunday ko^rsatkichlar qatoriga korxonaning to io v layoqati, ish 
aktivligi, bozor aktivligi, m ablagiar aylanuvchanligi, kapital tarkibini 
ifoda etuvchi moliyaviy koeffitsiyentlari kiritiladi.
Bitta ko'rsatkich yoki belgi bo‘yicha korxonalaming ranjirlash va 
ulaming liderlik va mashhurlik o ‘rnini belgilash qiyin jarayon. Negaki, 
bitta ko4rsatkichning ta’sir birliklari ikkinchi ko'rsatkichning ta’sir 
birliklari hisoblanmaydi. Ya’ni bitta ko‘rsatkich bo‘yicha yaxshi natija 
ikkinchi ko‘rsatkich bo‘yicha yomon natijani umumiy baholashda 
hisobga olinmasligiga olib keladi. Shu bilan birgalikda bir necha 
ko'rsatkichlar bo‘yicha ranjirlash qator qiyinchiliklar tug'diradi.
Bu ta’sir birliklarini barchasini hisobga olish yuzasidan odatda 
matematik usullardan foydalaniladi. Ular qatorida eng mashhurlari va 
ommaviylashganlari taksometrik modellash, summalami jamlash usuli, 
etalon usuli, kenglikni belgilash, omadli raqobatchini belgilash va 
boshqa usullar hisoblanadi.
Moliyaviy holatni reyting baholash maqsadi korxonalar moliyaviy 
holatini kompleks ko'rsatkichlari tizimida mutlaq va nisbiy ifodalarda, 
oshkor etiladigan ma’lumotlar bazasiga tayangan holda davriy o‘rganish 
hamda ranjirlash orqali tarmoq, soha va xudud bo‘yicha o ‘mini 
belgilashdan iborat.