Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Mx * Bx - Mx * Bo4 = Mx * (Bx - Bo4)
3. Marjinal foyda o4zgarishiga mahsulot birligiga o4zgaruvchan
xarajatlar sarfi o 4zgarishini ta’siri quyidagi bog4lanishda topiladi;
Mx * 0 4x - Mx * 0 4o 4 = M x * ( 0 4x - O 4o4 )
Uchta omil yig'indisi jamlangan holda marjinal va sof foyda
o'zgarishiga omillar ta’sirini hisob-kitob qilib chiqish mumkin.
Korxona foydasini oshirish y o 4llariga: sotish hajmini oshirish 
(tovarlarni kreditga sotish, sotishdan keyingi kafolatlangan xizmat 
ko'rsatishlar, to4lovlarda turli chegirmalardan foydalanish), narxlami 
oshirish, sifatni yaxshilash orqali, talabgor bozorlami izlab topish, 
yetkazib berish muddatlarini qisqartirish), mahsulot ishlab chiqarish 
tannarxini kamaytirish (korxona ishlab chiqarish quvvatlaridan to4liq 
foydalanishni yo4lga qo'yish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab
491

---

chiqarish 
zaxiralaridan 
tejamli 
foydalanish, 
sifatsiz 
va 
brak
$
mahsulotlarga yo4l qo4ymaslik) orqali erishish mumkin.
9.6. Mahsulot sotishdan ko‘ri!gan yalpi foyda va unga ta’sir etuvchi
omillar tahlili
Mahsulot sotishdan ko4rilgan yalpi foyda quyidagi operatsiya va 
hodisalar natijasida hosil bo4ladigan daromadni hisobga olishda 
qoMlanilishi kerak:
(a) tovarlami sotish;
(b) xizmatlami ko4rsatish;
(v) boshqa tomonlar xo4jalik yurituvchi subyektning foizlar, royalti 
va dividendlar ko4rinishidagi daromadlami keltiradigan aktivlardan 
foydalanishi.
Tovarlarga xo‘jalik yurituvchi subyekti tomonidan sotish maqsadida 
ishlab chiqarilgan tovarlar hamda qayta sotish uchun xarid qilingan 
tovarlar, masalan chakana savdo bilan shug'ullanadigan sotuvchi 
tomonidan xarid qilingan tovarlar yoki qayta sotish maqsadida 
saqlanayotgan yer va boshqa mulklar kiradi.
Xizmat ko'rsatish odatda xo'jalik yurituvchi subyektni shartnomada 
belgilab qo4yilgan topshiriqni kelishilgan davr davomida bajarishini o 4z 
ichiga oladi. Xizmatlar bir yoki bir necha davrlar davomida ko'rsatilgan 
hollarda ular tegishli davrlar bo‘yicha hisobga olinadi.
Xo'jalik yurituvchi subyektning aktivlaridan boshqa tomonlar 
foydalanishi natijasida quyidagi ko4rinishdagi daromadlar yuzaga keladi:
(a) foizlar - xo'jalik yurituvchi subyektiga tegishli bo'lgan pul 
mablag4lari yoki ularning ekvivalentlaridan yoki xo'jalik yurituvchi 
subyektiga to4lanishi kerak bo4lgan summalardan foydalanilgani uchun 
olinadigan haq;
(b) royalti - xo4jalik yurituvchi subyektiga tegishli bo'lgan uzoq 
muddatli aktivlar, masalan patentlar, savdo belgilari, avtorlik huquqlari 
va dasturiy ta’minotlardan foydalanilgani uchun olinadigan haq;
492

---

(v) dividendlar - ulushli investitsiyalaming egalariga ularning ayrim 
turdagi 
kapitaldagi 
ulushiga 
mutanosib 
ravishda 
foydaning 
taqsimlanishi.
Daromadlar xo4jalik yurituvchi subyektining faqat o 4zi uchun 
olingan yoki olinadigan iqtisodiy nafhing yalpi tushumini qamrab oladi. 
Uchinchi tomon nomidan undirib olingan summalar, masalan sotishga 
soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar, qo‘shilgan qiymat 
soligi, xo‘jalik yurituvchi subyektga kelib tushadigan iqtisodiy naf 
bo Tib xizmat qilmaydi va kapitalning ko4payishiga olib kelmaydi. Shu 
bois, ular daromaddan chiqarib tashlanadi. Shunga o ‘xshash, vositachilik 
munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi tushumi buyurtmachi nomidan 
undiriladigan summalami qamrab oladi, lekin xo‘jalik yurituvchi 
subyektining kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan 
undirilgan summalar daromad b o iib hisoblanmaydi. Aksincha, daromad 
b o iib vositachilik haqi hisoblanadi.
Milliy hisobchilikda asosiy faoliyatdan olingan daromadlaming 
muhim qatori sifatida sotishdan sof tushum tarkiblanadi.
Sotishdan sof tushum jami tushumdan sotishga soliqlar (egri 
soliqlami) chegirish asosida topiladi.
Sotishdan yalpi foyda sotishdan sof tushumdan sotilgan mahsulot 
(ish va xizmat)Iaming tannarxini chegirish orqali topiladi.
Operatsiya natijasida hosil boiadigan daromad summasi odatda 
xo‘jalik yurituvchi subyekt bilan xaridor yoki aktivdan foydalanuvchilar 
o‘rtasidagi kelishuvlar asosida aniqlanadi. U olingan yoki olinadigan 
tovonning haqqoniy qiymati bo‘yicha baholanadi, bunda xo‘jalik 
yurituvchi subyekt tomonidan ruxsat etilgan har qanday savdo 
chegirmalari yoki ulguiji savdo chegirmalari hisobga olinadi.
Tovarlami (mahsulotlami) sotilgan qatorga kiritish va tushumlami 
daromad 
sifatida 
tan 
olishni 
moliyaviy 
hisobotning 
xalqaro 
standartlarida quyidagi normalari belgilanadi:
(a) 
tovarlarga egalik qilish bilan bogiiq boigan ahamiyatli risklar 
va mukofotlar xaridorga oikazilganda;
493

---

(b) 
xo'jalik yurituvchi subyekt sotilgan tovarlami endilikda egalik 
huquqiga xos bo'lgan darajada boshqara olmaganida va ulami samarali 
darajada nazorat qila olmaganida;
(v) daromadning summasini ishonchli darajada baholash mumkin 
bo'lganda;
(g) operatsiyalar bilan bog'liq b o ig an iqtisodiy nafning olinishi 
ehtimoli mavjud bo'lganida;
(d) operatsiya bo'yicha amalga oshirilgan yoki amalga oshiriladigan 
xarajatlar ishonchli darajada baholana olganda.
Mulkka egalik qilish huquqi bilan bog'liq ahamiyatli risklar va 
mukofotlar xo'jalik yurituvchi subyekti tomonidan xaridorga o'tkazilishi 
paytini aniqlash uchun operatsiyaning jihatlarini o'rganish talab etiladi. 
Aksariyat 
hollarda, 
egalik 
huquqi 
bilan 
bog'liq 
risklar 
va 
mukofotlarning o'tkazilishi xaridorga yuridik egalik qilish huquqi yoki 
tasarruf qilish huquqining o'tishi paytiga to'g'ri keladi.