Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Ikki omilli Altman formulasi:

Z = -0.3877 — 1.073 * X₁ + 0.0579 * X₂

Ko‘rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi

Omillar belgisi	Omillar	Aniqlanish tartibi	MHXS bo‘yicha aniqlanishi
X1	Joriy likvidlik koeffitsiyenti	Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar	(Working Capital) / Current liabilities
X2	Kapitallashuv koeffitsiyenti	Uzoq muddatli majburiyatlar + Qisqa muddatli majburiyatlar/Xususiy kapital	Book value of Total Liabilities / Value of Equity

Z<0 – iqtisodiy nochorlik ehtimoli 50 foizdan kam;

Z>0 – iqtisodiy nochorlik ehtimoli 50 foizdan yuqori;

Z=0 – iqtisodiy nochorlik ehtimoli 50 foizga teng.

Besh omilli Altman formulasi:

Z = 1.2 * X1 + 1.4 * X2 + 3.3 * X3 + 0.6 * X4 + X5

Ko‘rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi

Omillar belgisi	Omillar	Aniqlanish tartibi	MHXS bo‘yicha aniqlanishi
X1	Aylanma kapitalning aktivlarda salmog‘i	Aylanma kapital / Aktivlar jami	(Working Capital) / Total Assets
X2	Aktivlarning rentabelligi	Sof foyda / Aktivlar jami	Retained Earnings / Total Assets
X3	Operatsion rentabellik	Operatsion foyda / Aktivlar jami	EBIT / Total Assets
X4	Aktsiyalarning bozor qiymati	Xususiy kapitalning bozor qiymati / majburiyatlar	Market value of Equity / Book value of Total Liabilities
X5	Aktivlar samaradorligi	Tushum / Aktivlar	Sales / Total Assets

Z > 2.9 – moliyaviy barqaror zona (yashil zona);

1.8

Odatda, Altmanning formulasi yirik korxonalar uchun, xususiy korxonalar uchun, noishlab chiqarish korxonalari uchun alohida tartibda qo‘llaniladi.

Iqtisodiy nochorlikni aniqlashda Altman modelining aniqlik darajasi 90-91 %ni tashkil etadi.

Iqtisodiy nochorlik ehtimoli

Ko‘rsatkichlarning aniqlanishi	Hisob-kitobi
Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar	11 683 693 105 / 1 848 646 840 = 6,32
Uzoq muddatli majburiyatlar + Qisqa muddatli majburiyatlar / Xususiy kapital	12 312 891 628 / 10 124 233 076 = 1,21
Ikki omilli formula Za = -0.3877 - 1.073 * 6,32 + 0.0579 * 1,21 = -0,3877 - 6,78136 + 0,070059 = -7,09901
Aylanma kapital / Aktivlar jami	11 683 693 105 / 24 276 893 065 = 0,4812
Sof foyda / Aktivlar jami	974 038 284 / 24 276 893 065 = 0,0401
Operatsion foyda / Aktivlar jami	1 415 400 093 / 24 276 893 065 = 0,0583
Xususiy kapitalning bozor qiymati / Majburiyatlar	10 124 233 076 / 14 152 659 989 = 0,7153
Tushum / Aktivlar	5 180 801 340 / 24 276 893 065 = 02134
Za = 1.2 * X1 + 1.4 * X2 + 3.3 * X3 + 0.6 * X4 + X5 = 1.2 * 0.4812 + 1.4 * 0.0401 + 3.3 * 0.0583 + 0.6 * 0.7153 + 0.2134 = 0.5774 + 0.05614 + 0.19239 + 0.42918 + 0.2134 = 1.46851

Zavgren modeli (AQSh).

Z_z = 0.23883 – 0.108*X1 – 1.583*X2 – 10.78*X3 + 3.074*X4 + 0.486*X5 – 4.35*X6 – 0.11*X7

P = 1/(1+e—z):

Bu yerda: R – bankrotlik ehtimoli.

Koeffitsientlar	Hisoblash formulasi	MHXS bo‘yicha
X1	Zaxiralarning o‘rtacha qiymati / Tushum	Average Inventories / Sales
X2	Debitorlik majburiyatlarining o‘rtacha qiymati / Zaxiralarning o‘rtacha qiymati	Average Receivables / Average Inventories
X3	(Pul mablag‘lari + Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar) / Aktivlar	(Cash + Marketable Securities) / Total Assets
X4	Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar	Quick Assets /Current Liabilities
X5	Sof foyda / (Aktivlar– Qisqa muddatli majburiyatlar)	Income from Continuing Operations / (Total Assets - Current Liabilities)
X6	Uzoq muddatli majburiyatlar / (Aktivlar – Qisqa muddatli majburiyatlar)	Long-Term Debt / (Total Assets - Current Liabilities)
X7	Tushum / (Sof aylanma aktivlar + Oborotdan tashqari aktivlar)	Sales / (Net Working Capital + Fixed Assets)

Lis modeli. 1972 yilda angliyalik professor tomonidan ishlab chiqilgan. Uni aniqlash formulasi quyidagi ko‘rishda:
Z_l = 0,063 X1 + 0,092 X + 0,057 X3 + 0,001 X42
Iqtisodiy nochorlikni aniqlashning Lis modeli

Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkichlarning aniqlanishi	Ehtimollik normasi
X1	Aylanma kapital / Jami aktivlar	Agar: Z < 0,037 – bankrotlik ehtimoli yuqori Z > 0,037 – bankrotlik ehtimoli past
X2	Operatsion foyda / Jami aktivlar
X3	Sof foyda / Jami aktivlar
X4	Xususiy kapital / Qarz kapitali

Angliyalik olimlar Tafler va Tishoular tomonidan bankrotlikni aniqlashning 4-faktorli formulasi tavsiya etiladi (1977 yil).

Z_tt = 0,53 X1 + 0,13 X2 + 0,18 X3 + 0,16 X4
Iqtisodiy nochorlikni aniqlashning Tafler va Tishou modeli

Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkichlarning aniqlanishi	Ehtimollik normasi
X1	Operatsion foyda / qisqa muddatli majburiyatlar	Agar: Z > 0,3 – bankrotlik ehtimoli past Z < 0,2 – bankrotlik ehtimoli yuqori
X2	Aylanma aktivlar / jami majburiyatlar
X3	Qisqa muddatli majburiyatlar / jami aktivlar
X4	Sotishdan sof tushum / jami aktivlar

Shuningdek, jahon amaliyotida keng doirada Olson modeli (1980 yil), Fulmer modeli (1984 yil) Springeyt modeli (1978 yil), Konan-Galder modeli (1979 yil), Biver modeli keng foydalaniladi.

Bonkrotlikni aniqlashning turli modellari va ularning qiyosiyligi

Aniqlash formulasi	Ehtimollik normasi
Olson modeli Y=-1,3-0,4Y1+6,0Y2-1,4Y3+0,1Y4 -2,4Y5-1,8Y6+0,3Y7-1,7 Y8-0,5Y9
Y1 = Jami aktivlarning yalpi mahsulot indeksiga nisbati	p=11+e-y formula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi
Y2 = Jami majburiyatlar / Jami aktivlar
Y3 = Ishchi kapital / Jami aktivlar
Y4 = Joriy majburiyatlar / Joriy aktivlar
Y5 = jami majburiyatlar jami aktivlardan oshsa 1 ga teng aksincha holatda 0 ga teng deb olinadi
Y6 = Sof ofyda / jami aktivlar
Y7 = Operatsion faoliyatdan tushum / jami majburiyatlar;
Y8 = agar oxirgi ikki yilda foyda salbiy bo‘lsa 1 ga teng, aksincha bo‘lsa 0 ga teng deb olinadi
Y9 = joriy yil foydasining o‘tgan yil foydasidan farqi / modelga olingan foydaning joriy va o‘tgan yillar bo‘yicha summasi
Fulmer modeli Z=5,528A+0,212B+0,073C+1,27D-0,12E+2,335F+0,575G+1,083H+0,894I-6,075
A = Sof foyda / Jami aktivlar	Z < 0 holatlarda korxona iqtisodiy nochorlik holati mavjud deb qaraladi
B = Sotishdan sof tushum / Jami aktivlar
C = Soliq to‘loviga qadar foyda / xususiy kapital
D = Pul mablag‘lari qoldig‘ining o‘zgarishi / kreditorlik majburiyatlari
E = Qarz kapitali / Jami aktivlar
F = Joriy majburiyatlar/ Jami aktivlar
G = Moddiy aylanma mablag‘lar / Jami aktivlar
H = O‘z aylanma aktivlari / Kreditorlik majburiyatlari
Springeyt modeli Zs=1,03A+3,07B+0,66C+0,4D
A= O‘z aylanma mablag‘lari / Jami aktivlar	Z < 0,862 holatlarda iqtisodiy nochorligi yuqori deyu baholanadi
B = Soliqlar va foizlar to‘loviga qadar foyda / Jami aktivlar
C = Soliya to‘loviga qadar foyda / Joriy majburiyatlar
D = Sotishdan sof tushum / Jami aktivlar
Konan-Golder modeli KG=-0,16Y1+0,222Y2+0,87Y3+0,10Y4-0,24Y5
Y1 = Pul mablag‘lari va debitorlik majburiyatlari /Balans jami	Iqtisodiy nochorlik holati KG indeksi bo‘yicha belgilanadi: - (+0,048) - 90%; - (-0,026) – 70%; - (-0,068) – 50%; - (-0,107) – 30%; - (-0,164) – 10%.
Y2 = Xususiy kapital va uo‘ovmuddatli majburiyatlar / Balans jami
Y3 =Kredit va qarz foizlari summasi / Sotishdan sof tushum
Y4 = Xodimlarga xarajatlar / soliq to‘lovidan keyingi ko‘shilgan qiymat
Y5= Soliqlar va foizlar to‘langunga qadaor foyda/ qarz kapitali
Biver modeli
Kb. = (Sof foyda + Amortizatsiya) / Qarz kapitali	Kb.>0,35 – normal; 0,17
Kt.l. = Aylanma aktivlar / Joriy majburiyatlar	Kt.l.>2 – normal; 1
Ke.r. = Sof foyda / Balans jami	6-8% va undan yuqori – normal; 2-5% - nobarqaror; (-22%) dan 1 gacha – krizis
Kf.l. = Qarz kapitali / Balans jami	Kf.l.<35% - normal; 40%80% - krizis
Kp. = (Xususiy kapital – Oborotdan tashqari aktivlar) / Balans jami	Kp.>0,4 – normal; 0,3