Sotish hajmi, mahsulot tannarxi, operatsion daromad va xarajatlar, foyda hajmi va rentabellik darajalarini bashoratlashda nimalarga tayaniladi?
Bankrotlikni bashoratlash.
Bashorat ko‘rsatkichlariningehtimolligi va ishonchliligini baholash qanday amalga oshiriladi?
Kirish........................................................................................................3
KIRISH 4
1-BOB. MOLIYAVIY TAHLIL FANINING NAZARIY ASOSLARI 8
1.1 Tahlilning zamonaviy boshqaruvdagi roli, o‘rni va ahamiyati 8
1.2. Moliyaviy tahlil fanining predmeti, obyekti, maqsadi, vazifalari, prinsiplari 14
1.3. Moliyaviy tahlil fanining metodi va uning o‘ziga xos xususiyatlari 24
1.4. Tahlil metodining o‘ziga xos xususiyatlari, uning boshqa fanlardan farqli jihatlari nimalardan iborat? 26
1.5. Moliyaviy tahlilda qo‘llaniladigan usullar: an’anaviy (taqqoslash, balans, o‘rtacha miqdorlar, zanjirli almashtirish, indeks, farqli, nisbiy ko‘rsatkichli kabi) va iqtisodiy matematik (integral, chiziqli va chiziqsiz dasturlash, nazariy o‘yin, korrelyatsiya va regretsiya, determinant, logarifm kabi) usullar. 27
1.6. Moliyaviy tahlilning maxsus usullari: moliyaviy hisobotni o‘qish, gorizontal, vertikal, trend, qiyosiy, omilli, koeffitsiyentlar tahlili. 77
1.7. Moliyaviy tahlilning boshqa fanlar o‘rtasida tutgan o‘rni va o‘ziga xos xususiyatlari 95
1.8. Moliyaviy tahlil subyektlari (haqiqiy va bo‘lg‘usi investorlar, kreditorlar, mahsulot yetkazib beruvchilar, xaridorlar, xodimlar, shuningdek‚ hukumat muassasalari, vazirliklar, idoralar, jamoatchilik va boshqa manfaatdor foydalanuvchilar) va ularning qiziqishlari 99
2-BOB. Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari 105
2.1. Moliyaviy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me’yoriy asoslari 105
2.2. Moliyaviy tahlilni tashkil etish shakllari. Moliyaviy tahlilni tashkil etishda korxonaning tarmoq xususiyati, faoliyat ko‘lami, raqobatdagi o‘rni kabi jihatlarini hisobga olish 113
2.3. Moliyaviy tahlilning asosiy bo‘limlari: moliyaviy hisobot tahlili, investitsion tahlil, qimmatli qog‘ozlar bozoridagi jarayonlar tahlili, moliyaviy hisobotni bashoratlash. 117
2.4. Moliyaviy tahlil bosqichlari 123
2.5. Moliyaviy tahlilning axborot manbalari (tahlil obyektlari haqidagi ma’lumotlar), ularning ochiqligi va oshkoraligi 126
2.6. Moliyaviy hisobotlar shakllari va ularning tavsifi. Jamlangan moliyaviy hisobotlar va ularni tahlil etish 133
2.7. Moliyaviy hisobotni tuzishda milliy va xalqaro standartlarning moliyaviy hisobot mazmuniga ta’siri 148
2.8. Moliyaviy tahlilni muammoli jihatlari (davriy oraliqdagi qiyosiylik, turli korxonalar o‘rtasidagi qiyosiylik, axborot operativligi muammolari) 156
2.9. Auditor xulosalarini ko‘rib chiqish. Auditdan o‘tkazilmagan hisobotlar. 162
2.10. Moliyaviy tahlilda qo‘llaniladigan boshqa axborotlar 166
2.11. Moliyaviy tahlilda kompyuter texnologiyalari va dasturiy ta’minotlardan foydalanish. 168
3-bob. KORXONANING OPERATSION FAOLIYATINI TAHLILI 173
3.1.Operatsion faoliyat tahlilining mazmuni va muhim vazifalari 173
3.2. Korxona faoliyatining turlari: operatsion, investitsion, moliyaviy faoliyat 192
3.3. Operatsion faoliyat tahlili va uning muhim jihatlari 194
3.4. Mahsulot (ish, xizmat)larning tarmoq va faoliyat tavsifi 196
3.5. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, xarajat va foyda aloqadorligini tahlili (CVP tahlil) 199
3.6. Mahsulot (ish, xizmat)larning kritik hajm darajasi va uning omilli tahlili 203
3.7. Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish hajmini tahlili 212
3.8. Mahsulot assortimentini boshqarish va ishlab chiqarish maromiyligi tahlili 216
3.9. Sotish hajmini tahlili 219
3.10. Korxona operatsion faoliyati samaradorligini (mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish, innovatsion mahsulot, eksport hajmi ko‘rsatkichlarini) baholash. 222
3.11. Operatsion leveridj tahlili 227
3.12. Operatsion risklar va ularni boshqarish 228
4-bob. ISLAB CHIQARISH VA DAVR XARAJATLARI TAHLILI 231
4.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari 231
4.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili 238
4.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo‘yicha baholash, tahlil qilish 240
4.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlili 243
4.5. Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari tahlili 249
4.6. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tahlili 256
“A” mahsulot tannarxining xarajat moddalari bo‘yicha tahlili 259
4.7. Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig‘imini tahlili 260
4.8. Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo‘llari 271
5-bob. BUXGALTERIYA BALANSI TAHLILI 277
5.1.Buxgalteriya balansi tahlili mazmuni va vazifalari 277
5.2. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi: aktivlar, kapital va majburiyatlar 284
5.3. Balans ma’lumotlari va uning boshqa moliyaviy hisobotlar ma’lumotlariga mosligi 287
5.4. Korxona moliyaviy holatining tahlili 298
5.5. Buxgalteriya balansini “o‘qish” 307
1.Qisqa muddatga moliyaviy holat tahlili; 309
2.Uzoq muddatga moliyaviy holat tahlili; 309
3.Korxona ish aktivligi tahlili. 309
Buxgalteriya balansi va uni o‘qish yuzasidan qatorlar 311
5.6. Buxgalteriya balansining gorizontal (davriy) tahlili 316
5.7. Buxgalteriya balansining vertikal tahlili 319
5.8. Korxonalar iqtisodiy salohiyati: tarkibi, ko‘rsatkichlar tizimi va samaradorligini tahlili 323
5.9. Korxonalar moliyaviy salohiyati: tarkibi, ko‘rsatkichlar tizimi va samaradorligini tahlili 330
5.10. Buxgalteriya balansi moddalarining likvidlilik bo‘yicha turkumlanishi 335
6-bob. MOLIYAVIY BARQARORLIK TAHLILI 349
6.1.Moliyaviy barqarorlik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari 349
6.2. Korxonaning iqtisodiy resurslari, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‘lovga qobiliyatini moliyaviy ahvol va barqarorlikka ta’siri 354
6.3. Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari: mutlaq va me’yoriy barqarorlik, nobarqaror va inqirozli holatlar 359
6.4. Korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganligi tahlili 364
6.5. Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq koeffitsiyentlar va ularning tahlili 369
6.6. Moliyaviy barqarorlikni dinamik tahlili 374
6.7. Korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo‘yicha ichki imkoniyatlarni aniqlash va yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlarini belgilash 376
7-bob. KREDITGA LAYOQATLILIK TAHLILI 383
7.1.Kreditga layoqatlilik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari 383
7.2. Kreditga layoqatlilikning tavsifi 389
7.3. Kreditga layoqatlilikni baholash va tahlil qilishning asosiy usullari: ekspert baholash tizimi va ballik (skoring) baholash tizimi 391
O‘zbekiston temir yo‘llari AJning qoplash koeffitsiyentining tahlili 394
Ko‘rsatkichlar 394
Davr boshi 394
Davr oxiri 394
Farqi 394
Joriy aktivlar 394
2 978 372 713 394
11 683 693 105 394
8 705 320 392 394
Kelgusi davr xarajatlari 394
1 366 091 169 394
8 441 062 224 394
7 074 971 055 394
Kechiktirilgan xarajatlar 394
- 394
- 394
Muddati o‘tgan debitorlik majburiyatlari 394
- 394
- 394
Joriy majburiyatlar 394
776 820 046 394
1 848 646 840 394
1 071 826 794 394
Qoplash koeffitsiyenti 394
2,075 394
1,754 394
0,321 394
“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning likvidlilik koeffitsiyentini tahlili 395
Korxonaning kreditga layoqatliligini mustaqillik koeffitsiyenti orqali baholash 396
-jadval 396
“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning mustaqillik koeffitsiyentini tahlili 396
Ko‘rsatkichlar 396
Davr boshi 396
Davr oxiri 396
Farqi 396
Xususiy kapital 396
7 745 794 466 396
10 124 233 076 396
2 378 438 610 396
Balans jami 396
13 198 104 658 396
24 276 893 065 396
11 078 788 407 396
Mustaqillik koeffitsiyenti 396
0,586 396
0,417 396
-0,169 396
7.4. Kreditga layoqatlilikni baholashda tijorat banklari kredit siyosatining o‘ziga xos jihatlari 398
7.5. Kreditga layoqatlilikni baholashda moliyaviy va moliyaviy bo‘lmagan ko‘rsatkichlar tahlili 407
Kreditga layoqatlilikning baholashni kompleks tahlili quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 407
- korxona likvidlilik ko‘rsatkichlari va balans likvidligi tahlili; 407
- korxona mablag‘lari aylanishini tahlili; 407
- korxona faoliyati samaradorlik ko‘rsatkichlari tahlili; 407
- moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari tahlili; 407
- skoring modeli bo‘yicha kreditga layoqatlilikni baholash usuli. 407
2.075 414
1.754 414
-0.321 414
1.020 414
1.187 414
0.167 414
0.586 414
0.417 414
-0.169 414
2 201 552 414
9 835 046 414
7 633 493 414
Tovar-moddiy zaxiralari aylanuvchanligi 414
7.6. Korxonaning ishonchliligini baholash 416
7.7. Korxona raqobatdoshligining tahlili 421
7.8. Daromad tahlili 428
7.9. Kreditlarning muddatliligi va maqsadliligi bo‘yicha ishlatilish tahlili 431
7.10. Risklar tahlili. Kreditga layoqatlilikni baholashda nazoratning davomiyligi. 435
Nazorat uchun savollar 442
8-bob. DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI TAHLILI 444
8.1.Debitorlik, kreditorlik qarzlari tahlilining mazmuni, ularni tahlil qilish maqsadi va vazifalari 444
8.2. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining shakllanishi 450
8.3. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va muddati bo‘yicha tahlili 454
8.4. Qarzdorlik dinamikasining natijaviy va samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan qiyosiy tahlili (qarzlarning aylanuvchanligi va qoplanuvchanligi tahlili) 460
8.5. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish mexanizmlari 463
8.6. Muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ular yuzasidan rezervlar tahlili. 467
9-bob. MOLIYAVIY NATIJALAR VA RENTABELLIK TAHLILI 479
9.1.Moliyaviy natijalar, foyda va rentabellikni ifodalovchi ko‘rsatkichlar tahlilining ahamiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalari 479
9.2. Umumiy moliyaviy natijalar, ularning tarkibi, tuzilishi va ko‘rsatkichlarining bir-biri bilan bog‘liqligi 482
9.3. Moliyaviy natija, foyda va rentabellik ko‘rsatkichlarini baholash va tahlil qilish yo‘llari 487
№
489
Ko‘rsatkichlar 489
O‘tgan yil 489
Hisobot yili 489
Farqi (+,-) 489
O‘sishi, % 489
1. 489
Daromadlar (mln so‘m): 489
3 631 337 630 489
5 687 590 502 489
2 056 252 872 489
156.6 489
Mahsulot sotishdan sof tushum 489
3 362 225 550 489
5 180 801 340 489
1 818 575 790 489
154.0 489
Boshqa operatsion daromadlar 489
0 489
0 489
0 489
0 489
Moliyaviy faoliyatdan daromadlar 489
269 112 080 489
506 789 162 489
237 677 082 489
188.0 489
Favqulodda daromadlar 489
0 489
0 489
0 489
0 489
2. 489
Xarajatlar (mln so‘m): 489
3 337 277 870 489
4 956 117 015 489
1 618 939 145 489
148.5 489
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi 489
2 474 622 038 489
3 191 287 162 489
716 665 124 489
128.9 489
Davr xarajatlari 489
568 302 199 489
752 744 444 489
184 442 245 489
132.3 489
Boshqa operatsion xarajatlar 489
135 306 333 489
178 630 359 489
43 324 026 489
132.0 489
Moliyaviy xarajatlar 489
159 047 300 489
833 455 050 489
674 407 750 489
523.9 489
Favqulodda xarajatlar 489
0 489
0 489
0 489
0 489
3. 489
Foyda va zararlar (mln so‘m): 489
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 489
887 603 512 489
1 989 514 178 489
1 131 910 666 489
224.2 489
Asosiy faoliyat foydasi (zarari) 490
454 607 646 490
1 415 400 093 490
960 792 447 490
3.12 490
Daromad (foyda) solig‘ini to‘lagunga qadar foyda 490
564 672 426 490
1 088 734 205 490
524 061 779 490
193.0 490
Daromad solig‘i 490
16 304 363 490
30 730 577 490
14 426 214 490
188.4 490
Foydadan boshqa soliqlar va yig‘imlar 490
40 674 456 490
83 965 344 490
43 290 888 490
206.0 490
Sof foyda 490
507 693 607 490
974 038 284 490
466 344 677 490
192.1 490
4. 490
Rentabellik ko‘rsatkichlar, % 490
Sotuv rentabelligi 490
26.3 490
38.3 490
12.0 490
145.6 490
Xarajat rentabelligi 490
35.8 490
62.3 490
26.5 490
174.0 490
Kapital rentabelligi 490
6.5 490
9.6 490
3.1 490
147.6 490
Aktivlar rentabelligi 490
3.8 490
4.0 490
0.2 490
105.2 490
9.4. Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy va asosiy bo‘lmagan faoliyatidan olingan daromadlari tahlili 491
9.5. Marjinal foyda tahlili 495
9.6. Mahsulot sotishdan ko‘rilgan yalpi foyda va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili 500
9.7. Moliyaviy natijalar tarkibiga kiruvchi xarajatlarning turlari va ularning tavsifi 505
9.8. Xarajatlarni baholash va tahlil qilish yo‘llari. Xarajatlar o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar va ularni hisoblash yo‘llari 509
9.9. Asosiy va umumxo‘jalik faoliyati foydasi (zarari), ularni aniqlash va tahlil qilish yo‘llari 517
9.10. Favqulodda foyda va zararlar tahlili 521
9.11. Soliq to‘langunga qadar foyda tahlili 522
9.12. Byudjetga to‘lovlar va ajratmalarning tahlili 526
9.13. Soliq to‘lovlari dinamikasi, ularning natijaviy ko‘rsatkichlar bilan qiyosiy tahlili 530
9.14. Korxonalarda soliq yukini hisoblash yo‘llari va tahlili 532
9.15. Sof foyda va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili 534
9.16. Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularga ta’sir etuvchi omillar tahlili 538
9.17. Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash 545
10-bob. PUL OQIMLARI TAHLILI 553
10.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishda tahlilning muhimligi va asosiy vazifalari 553
10.2. Korxonaning pul mablag‘lari bilan ta’minlanganligi va ular oqimini tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari 559
10.3. Pul oqimi to‘g‘risidagi hisobotning tuzilishi 562
10.4. Pul oqimlarini bashoratlash 570
10.5. Asosiy faoliyat, moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari tahlili 573
10.6. Pul oqimlarini tahlil qilishning to‘g‘ri va egri uslubi 575
10.7. Pul oqimlarini boshqarishning omilli tahlili. Pul oqimlari harakatini tezlashtirish imkoniyatlarini aniqlash 584
10.8. Pulning muddatdagi qiymati, foiz stavkalari va ularni hisoblash usullari 587
10.9. Valyuta mablag‘lari harakatining tahlili 588
11-bob. XUSUSIY KAPITAL TARKIBI VA UNING TAHLILI 596
11.1. Xususiy kapitalni tahlil etish maqsadi, mazmuni, vazifalari va axborot manbalari 596
11.2. Xususiy kapitalning tarkibiy tuzilishi: ustav fondi (ustav kapitali), qo‘shilgan kapital, zaxira kapitali va taqsimlanmagan foyda. 601
11.3. Xususiy kapital va uning o‘zgarishini tahlili 606
11.4. Xususiy kapitalning dinamik tahlili 608
11.5. Sof aktivlar tahlili va ulardan foydalanish samaradorligining tahlili 610
11.6. Moliyaviy leveridj ko‘rsatkichlarini tahlili 615
12-bob. KORXONALAR IQTISODIY NOCHORLIGI (BANKROTLIGI)NI BAHOLASH VA TAHLIL QILISH 620
12.1. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni baholashning obyektiv zarurligi, uni tahlil qilish maqsadi va vazifalari 620
12.2. Bankrotlik instituti va uning rivojlanish istiqbollari. Iqtisodiy nochorlikni tartibga solishning huquqiy normalari 626
12.3. Iqtisodiy nochorlik tahlilining axborot manbalari 631
12.4. Bankrotlikni aniqlashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi va ularning qiyosiy tahlili 634
Iqtisodiy holat nobarqarorligi 644
12.5. Iqtisodiy nochorlik xavf-xatarlarini aniqlashda moliyaviy holat tahlili va bankrotlikni aniqlashning turli modellari 645
12.6. Bankrotlik taomillari: kuzatuv, tashqi boshqaruv, sanatsiya, tugatishning o‘ziga xos xususiyatlari 651
12.7. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni oldini olish chora-tadbirlari 662
12.8. Korxonani moliyaviy sog‘lomlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish 667
12.9. Bankrotlikni oldini olishda moliyaviy menejmentdan foydalanish 671
13-BOB: Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash va tahlil qilish 678
13.1. Raqobatdosh iqtisodiyotda xo‘jalik subyektlarining moliyaviy holatini reyting baholashning zaruriyati, tahlil maqsadi, mazmuni va vazifalari 678
13.2. Korxonalar faoliyati reytingining turlari, mohiyati va baholash usullari 683
13.3. Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi va ularni aniqlash usullari 686
13.4. Korxonalar moliyaviy holatni va samaradorligini ifodalovchi kompleks ko‘rsatkichlar tizimi va ularga qo‘yiladigan talablar 687
13.5. Reyting baholash amaliyoti 691
13.6. Korxona iqtisodiy va moliyaviy salohiyati samaradorligi bo‘yicha reyting ko‘satkichlarining qiyosiy tahlili. Reyting baholash bo‘yicha korxonalarni ranjirlash. 693
13.7. Moliyaviy holatni reyting baholash bo‘yicha xalqaro tajribalar va ulardan mamlakatimiz tahlil amaliyotida foydalanish imkoniyatlari 697
14-BOB. Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash 703
14.1. Moliyaviy hisobot elementlarini ahamiyati, maqsadi va tahlil vazifalari 703
14.2. Aktivlar, kapital va majburiyatlarni bashoratlash 706
14.3. Daromadlar va xarajatlarni bashoratlash: sotish hajmi, mahsulot tannarxi, operatsion daromad va xarajatlar, foyda hajmi va rentabellik darajalarini bashoratlash 714
14.4. Pul mabalag‘lari naqdligini bashoratlash 718
14.5. Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik)ni bashoratlash 722
Iqtisodiy holat noabarqorligi 725
Hisob kitob 725
Natija 725
Moliyaviy holatni bashoratlashga ichki va tashqi omillar ta’siri 726
14.6. Bashorat ko‘rsatkichlarining ishonchliligini baholash hamda bashoratlashdagi kamchiliklar 728
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI 734
Nashr. lits. AI № 305. 22.06.2017.
Bosishga ruxsat 10.05.2019-yilda berildi. Bichimi 60x84/16.
Ofset qog‘ozi. «New Times Roman» garniturasi.
Shartli b.t. 42,7. Nashr hisob t. 43,4.
Adadi 100 dona. 19-buyurtma.
“IQTISOD-MOLIYA” nashriyoti.
100198, Toshkent, Qo‘yliq, 4-mavze, 46.