Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti bank aktivlarining daromadliligi va likvidliligi

 

3.  Daromadlilik va likvidlilik o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash yo‘llari 

 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  tijorat  banklari  uchun  asosiy  muammolardan 

biri bankning likvidligi va daromadliligining eng maqbul darajasini anilash bo‘lib 

hisoblanadi.  Unga  erishish  uchun  bank  aktivlarini  samarali  boshqarish  katta 

ahamiyat kasb etadi.  

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  tijorat  banklari  operatsiyalarini  shartli 

ravishda 3 guruhga bo‘lish mumkin: 

---

-  o‘z  kapitalini  shakllantirish  va  mablag‘larni  jalb  qilish  bilan  bog‘liq  passiv 

operatsiyalar; 

-  foyda  olish  maqsadida  o‘z  va  jalb  qilingan  mablag‘larni  joylashtirish  bilan 

bog‘liq aktiv operatsiyalar; 

-  komission-vositachilik va ishonch operatsiyalar.  

Banklar  aktiv  operatsiyalarni  amalga  oshirish  chog‘ida  belgilangan 

likvidlilik  me’yorlariga  amal  qilishlari  va  ayrim  turdagi  aktivlar  bo‘yicha 

tavakkalchiliklarning  maqsadga  muvofiq  taqsimlanishini  ta’minlashlari  lozim 

bo‘ladi. 

Bankning aktiv operatsiyalari tahlili daromadlilik, risk darajasi, likvidlilik 

nuqtai  nazaridan  amalga  oshirilishi  kerak.  Bank  taraqqiyoti  manbalaridan 

ma’lumki,  bank  aktivlari  daromadliligi  va  likvidliligi  bir-biriga  qarama-qarshi. 

Bank likvidliligi va uning daromadliligi o‘rtasidagi   aloqadorlik tahlili likvidlilik 

ahamiyatining  ustunligi  to‘g‘risida  xulosa  chiqarishga  imkon  beradi.  Bu 

mezonning  ustunligini  hisobga  olish  natijasi  ko‘rsatilgan  qarama  –  qarshilikni 

muvofiqlashtirishga  va  bank  faoliyatining  asosiy  maqsadi  bo‘lgan  foyda  olishga 

erishishga olib keladi. 

Bankning  faoliyatida  aktivlarning  tutgan  rolini  yana  ham  mukammalroq 

o‘rganish uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni hisoblash muhimdir: 

 

tashkilotlar,  korxonalar,  jismoniy  shaxslar  va  banklarga  berilgan 

kreditlar bo‘yicha umumiy kredit summasini hisoblash; 

 

berilgan  kreditlarni  ularning  muddatlari,  tarmoqlarga  berilishi  va 

ularning umumiy karzdagi salmog‘ini  aniqlash; 

 

ssudalarning o‘rtacha foiz stavkalarini hisoblash va kredit bahosining 

o‘rtacha darajasini aniqlash; 

 

umumiy  ssudalarning  ichida  muddati  o‘tgan  qarzlarning  salmog‘ini 

hisoblash. 

 

bank tamonidan berilgan yirik kreditlarning hajmini aniqlash; 

 

berilgan 

turli 

darajadagi 

kreditlarning 

Markaziy 

bank 

yo‘riqnomalariga javob berishini hisoblash; 

---

Bulardan  tashqari  yana  ham  quyidagi  koeffitsientlar  borki,  bularni  ham 

hisoblash foydadan holi bo‘lmaydi: 

1. Aktivlardan foydalanish samaradorligi. Buni quyidagicha aniqlaymiz. 

  

Aktivlardan foydalanish 

samaradorligi  

 

= 

Daromad keltiruvchi aktivlarning 

o‘rtacha miqdori 

Brutto aktivlar 

 

Bu koeffitsent aktivlarning qancha qismi ishlashini va daromad keltirishini 

ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkich 70-80 foiz atrofida bo‘lishi tavsiya etiladi. CHunki 

ushbu  ko‘rsatkichning  juda  yuqori  bo‘lishi  banklar  faoliyatida  risk  darajasining 

oshishiga olib keladi. 

2. Kredit berishda depozit mablag‘laridan foydalanish koeffitsenti. 

Kredit berishda depozit 

mablag‘laridan foydalanish 

koeffitsenti 

 

= 

Kreditlarning o‘rtacha qoldig‘i 

Brutto depozitlar 

 

Tijorat bankining jalb qilingan depozitlaridan foydalanish samaradorligini 

ko‘rsatadi.  Mazkur  ko‘rsatkich  qancha  yuqori  natijaga  ega  bo‘lsa,  bank  jalb 

qilingan depozitlaridan samarali foydalanayotganligini ko‘rsatadi.  

3. Tijorat banklari kreditlarining bank jami aktivlaridagi ulushi. 

 Tijorat banklari 

kreditlarining bank jami 

aktivlaridagi ulushi 

= 

Kreditlarning o‘rtacha qoldig‘i 

Brutto aktivlar 

 

Ushbu  ko‘rsatkich  tijorat  bank  aktivlarining  qancha  qismi  kreditlardan 

iborat  ekanligini  ko‘rsatadi  va  xalqaro  amaliyot  tavsiyasiga  ko‘ra  60  foizdan 

yuqori  bo‘lishi  lozim.  Bu  esa  bankning  asosiy  daromadlari  kreditlardan  olinishi 

bilan izohlanadi.  

Ushbu  ko‘rsatkichlar  bankning  kredit  siyosati  samaradorligini,  bankning 

aktivlarining maqsadga muvofiq tuzilishini ko‘rsatadi, ularning risklilik darajasini 

va bankning likvidligiga, daromadliligiga, rentabelligiga ta’sirini ko‘rsatadi. 

Hozirgi  kunda  banklar  uchun  aktivlarni  boshqarish  asosiy  vazifalardan  biri 

bo‘lib  qolmoqda.  Har  qanday  bank,  moliyaviy  bozorning  yuqori  darajada 

---

rivojlanishi  bilan  iqtisodiy  barqarorliq  sharoitida  ma’lum  jiddiy  qiyinchiliklarni 

engib  o‘tishi  kerak.  Lekin,  inflyatsiya  darajasi  yuqori  bo‘lgan  paytda  va  bozor 

iqtisodiyotiga  o‘tish  sharoitida  bu  tashqi  omillar  tijorat  banklari  moliyaviy 

ahvoliga  ta’sir  qilib,  bank  aktivlarini  boshqarish  masalasini  birinchi  darajaga 

qo‘ymoqda. 

Tijorat  banklari  aktiv  operatsiyalarini  boshqarish,  o‘z  oldiga  balans 

likvidligiga rioya  qilgan holda, bank  fodaliligini ta’minlash singari ikki  maqsadni 

qo‘yadi. 

Moliyaviy jihatdan aktivlarni boshqarishning asosiy maqsadi quyidagilardan 

iborat: 

-  Bank likvidligini oshirish; 

-  Bank daromadini oshirish; 

-  Tavakkalchiliklarni kamaytirish. 

Bundan  kelib  chiqqan  holda,  bankning  aktivlarini  ularning  daromadliligi, 

tavakkalchilik darajasi va likvidligini e’tiborga olgan holda shakllantirish lozim. 

Bank  faoliyatining  rivojlanishidan  ma’lumki,  bank  aktivlari  daromadliligi 

va  likvidliligi  bir-biriga  qarama  qarshi  ko‘rsatkichlardir.  Likvid  aktivlar  va 

passivlar  muvozanatlanganligi,  bankning  joylashtirilgan  aktivlari  va  jalb  qilingan 

resurslari muddatlari muvofiqligi darajasiga ko‘ra belgilanadi. Aktivlarni qaytarish 

va  majburiyat  o‘rtasidagi  muddat  nomuvofiqligi  likvidlilik  tavakkalchiligining 

asosiy  manbasidir.  Likvidlilik  –  bankning  tashqi  baholash  mezoni  bo‘lsa,  uning 

daromadliligi  ichki  baholash  mezonidir.  Ular  o‘rtasidagi  aloqadorlik  tahlili 

bankning likvidliligi ahamiyatining ustunligi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon 

beradi.  

Bank  likvidliligi  muomaladan  chiqarilgan  depozitlar  hajmini,  aktivlarni 

qaytarish  va  majburiyatlarni  bajarish  muddatidagi  farqlarni,  pul  bozoridagi 

tebranishlarni va rejalashtirilmagan  xarajatlarni qoplashi kerak. 

Bank    likvidligini  boshqarish  konsepsiyasi  asosida  aktiv  va  passivlarning 

muddati,  miqdori  va  tavakkalchiliklari  bo‘yicha  boshqarish  tamoyili  yotadi.  Bu 

---

bilan bankning o‘rtacha likvidliligi ta’minlangan holda, uning kreditorlari oldidagi 

o‘z majburiyatlarini bajarish uchun to‘liq imkon yaratiladi. 

Bank  balansi  likvidliligiga  uning  aktivlari  tarkibi  ta’sir  qiladi.  YA’ni  jami 

aktivlar  ichida  birinchi  darajali  likvid  aktivlarning  hissasi  ko‘p  bo‘lishi  bankning 

yuqori likvidga egligidan dalolat beradi.  

Likvid aktivlar quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim: 

-  Bank  aktivlari  tez  pulga  aylanishi  uchun  ular  o‘z  bozoriga  ega  bo‘lishi 

kerak; 

-  Etarli darajada barqaror narxga ega bo‘lishi, ya’ni bozor barcha sotilayotgan 

aktivlar  narxlarini  sezilarsiz  darajada  pasaytirgan  holda  qabul  qilish  qobiliyatiga 

ega bo‘lishi lozim; 

-  Aktivlar  qaytadigan  bo‘lishi,  ya’ni  sotuvchi  dastlabki  investitsiyalarni 

yo‘qotishlarsiz  yoki  minimal  tavakkalchilik  bilan  qoplay  olish  imkoniyatiga  ega 

bo‘lishi kerak.  

Bank  likvidliligi  aktiv  operatsiyalarning  tavakkalchilik  darajasiga  bog‘liq 

bo‘ladi.  YA’ni,  bank  balansida  yuqori  yuqori  tavakkalchilikli  aktivlar  hissasi 

qancha  ko‘p  bo‘lsa,  talab  qilinadigan  likvidlilik  shuncha  past  bo‘ladi.  Bank 

tomonidan  boshqa  muassasalardan  va  aholidan  olingan  depozit  va  qarzlarning 

ishonchliligi ham uning likvidliligiga ta’sir qiladi. 

Bankning likvidlli mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini bozordagi talab va taklif 

nuqtai-nazaridan  ko‘rib  chiqish  mumkin.  Bankda  likvidli  mablag‘larga  bo‘lgan 

talab quyidagi ikkita sabab bo‘yicha vujudga keladi: 

-  Mijozlarning o‘z hisobvaraqlaridan mablag‘larini olishlari natijasida; 

-  Mijozlar  tomonidan  kredit  olish  uchun  buyurtmanomalar  kelib  tushishi 

sababli vujudga keladi. 

Likvid  mablag‘larga  bo‘lgan  talabning  vujudga  kelishiga  yana  bir  sabab, 

bankning  boshqa  kreditorlardan  (boshqa  bankdan  yoki  markaziy  bank)  olgan 

qarzlarini qaytarish bilan bog‘liq. Soliqlarni va aksiyadorlarga dividentlarni to‘lash 

ham  yuqori  likvidli  aktivlarga  bo‘lgan  talabni  o‘sishiga  olib  keladi.  Bank  likvid 

mablag‘larga bo‘lgan talabni qondirish uchun barcha salohiyatli taklif manbalarini 

---

jalb  qiladi,  ya’ni  asosiy  e’tiborni  aholi  va  jismoniy  shaxslarning  mablag‘larini 

depozitlarga jalb qilishga qaratadi. 

Likvid mablag‘larga bo‘lgan umumiy talab uning umumiy taklifidan oshib 

ketsa,  bank  likvid  mablag‘lar  taqchilligiga  tayyor  turishi  va  qancha  miqdorda, 

qancha  muddatga  qo‘shimcha  likvid  mablag‘lar  olish  masalasini hal qilishi  zarur. 

O‘z  navbatida,  jami  taklif  jami  talabdan  oshib  ketsa,  bank  rahbariyati  likvid 

mablag‘larining  ortiqchaligiga  tayyor  bo‘lishi  va  ushbu  mablag‘larga  bo‘lgan 

talabni  qoplash  uchun  zarur  bo‘lgunga  qadar  qaerga,  qancha  muddatga  mablag‘ 

yo‘naltirish masalasini hal qilishi kerak bo‘ladi. 

Bankning  likvid  mablag‘larga  bo‘lgan  talabini  rejalashtirishdagi  birinchi 

vazifasi  naqd  pul  mablag‘larini  boshqarish  hisoblanadi,  ya’ni  mijozlar  talabini 

qondirish uchun etarli darajada naqd pul zaxiralarini a’minlashdan iboratdir. Lekin 

naqd  pullar  bankka  daromad  keltirmaydi,  o‘z  navbatida,  bank  rahbariyati  naqd 

pulni  minimal  darajada  ushlab  turishi  kerak  bo‘ladi.  Bu  vazifani  amalga  oshirish 

bankning  pul  muomalasi  bilan  shug‘ullanuvchi  bo‘lim  zimmasiga  tushadi,  ya’ni 

ushbu  bo‘lim  naqd  pulning  zaruriy  minimal  darajasini  aniqlab,  likvidlilikni 

boshqarish  bo‘yicha  amaliy  ishlarni  amalga  oshirish  uchun  tavsiyalarni  bank 

rahbariyatiga taqdim qiladi. 

Bank  aktivlari,  muddatlari  bo‘yicha,  uning  passivlari  tarkibiga  to‘g‘ri 

kelishi kerak. Lekin bank bozor munosabatlarining barqaror bo‘lmasligi xataridan 

to‘la  xolis  emas.  Bu  erda  bank  rahbariyati  oldida  bank  operatsiyalari 

daromadliligini  likvidlilik  chegaralari  doirasidan  chiqmagan  holda  ta’minlash 

muammosi  paydo  bo‘ladi.  Lekin  likvidlik  chegarasi,  aktivlar  va  passivlar 

muddatiga  qat’iy  rioya  qilgan  holda  joylashtirilishi  ham  bank  daromadini 

maksimal darajaga chiqarishga ayrim hollarda halaqit beradi. Hozirgi kunda, bank 

amaliyotining  ko‘rsatishicha,  talab  qilib  olinguncha  depozitga  qo‘yilgan 

mablag‘larning bir qismi tarkibiy xarakter kasb etmoqda, ya’ni uzoq muddat talab 

qilinmasdan saqlanmoqda. Bu esa talab qilib olinguncha resurslarni uzoq muddatli, 

yuqori daromad keltiruvchi aktivlarga joylashtirishga imkon beradi. 

---

Bank  aktivlarini  xatarlilik  darajalariga  qarab  turli  guruhlarga,  ya’ni 

tavakkalchiliksiz  aktivlardan  tortib,  100  foiz  tavakkalchilikli  guruhlarga  ajratish 

mumkin. Ushbu guruhlarga ajratish natijasida, bank aktivlarining ma’lum bir qismi 

tavakkalchilikli  aktivlar,  ya’ni  tavakkalchilikka  asoslangan  aktivlardan  tashkil 

topadi.  Tavakkalchilikka  asoslangan  aktivlar  miqdoriga  qarab  bank  aktivlari 

sifatiga baho berish mumkin bo‘ladi. 

Har  bir  tijorat  banki  o‘zining  rivojlanish  strategiyasidan  va  bank 

faoliyatining 

yirikligidan 

kelib  chiqqan  holda, 

likvidlilikni  boshqarish 

strategiyalarini  e’tiborga  olib,  o‘z  faoliyatida  qo‘llashi  bankning  likvidliligini 

ta’minlab turadi. SHuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, bank resurslari likvidliligining 

samaradorligini  oshirish  uchun,  albatta,  likvidlilikni  boshqarishda  aktiv  va 

passivlarini  shakllantirsa,  bu  maqsadga  muvofiq  bo‘lar  edi.  Buning  uchun, 

bankning  aktivlarida  daromad  keltiruvchi  va  yuqori  likvidlikka  ega  bo‘lgan 

qimmatli qog‘ozlar salmog‘ini oshirib borilishi va qarz majburiyatlarini o‘ziga jalb 

qilgan holda passivlarni shakllantirsa, bank faoliyatida likvidlilik, daromadlilik va 

tavakkalchilik  o‘rtasidagi  eng  optimal  nisbaini  saqlab  turish  imkoniyati  kelib 

chiqadi. 

Aktiv  va  passivlarni  diversifikatsiya  qilish  Bankning  to‘lovga  layoqatsizlik 

xatarini kamaytirib, likvidlikni boshqarish imkonini beradi.  

Tijorat  banklari  aktiv  va  passivlarini  boshqarish  nazariyalarini  atroflicha 

o‘rganib  xulosa  qilish  mumkinki,  barcha  nazariyalar  asosan  xorijiy  davlatlarda 

banklar amaliyotida vujudga kelgan.  

Tijorat  banki  aktiv  va  passivlari  strukturasi  uning  daromad  va  xarajatlarini 

oldindan belgilab beradi va bu bilan uning rivojlanishini ham ko‘rsatadi. Aktiv va 

passivlarni  boshqarishni  iqtisodiy  samaradorlikni  ta’minlashga  yoki  bankning 

boshqa maqsadlariga yo‘naltirilgan davriy kompleks chora-tadbirlar majmui deyish 

mumkin. O‘z navbatida, bu boshqaruv davri uchta fazani o‘z ichiga qamrab oladi. 

Ular: rejalashtirish (bank strategiyasini ishlab chiqish, biznes rejani ishlab chiqish, 

joriy  rejalashtirish),  amalga  oshirish  (har  kunlik  moliyaviy  va  kredit  xizmatlarini 

---

ko‘rsatish)  va  nazorat  (mavjud  risklarni  monitoring  qilish  va  bank  moliyaviy 

holatini tahlil qilish).  

Bankni  samarali  boshqarilishi  aktiv  va  passivlarni  boshqarish 

strategiyasini  to‘g‘ri  belgilanishiga  bog‘liq.  Hozirgi  vaqtda  bir  qancha 

banklar  aktiv  va  passivlarni  boshqarish  strategiyasi  maxsus  qo‘mitalar 

xulosalariga ko‘ra ishlab chikadilar (masalan, aktiv va passivlarni boshqarish 

qo‘mitasi).  Bunday  qo‘mitalarning  foizlarni  o‘zgarish  riski  strategiyasi 

ishlab  chiqishini  belgilaydi,  balki  qisqa  va  uzoq  muddatli  rejalashtirish, 

nolikvidlilik  riskidan  himoyalash  choralarini  ishlab  chiqish,  berilayotgan 

kreditlar  sifatini  nazorat  qilish,  resurslarni  jalb  qilish  xarajatlarini 

optimalashtirish  bilan  ham  shug‘ullanadi.  Aktiv  va  passivlarni  boshqarish 

qo‘mitasi faoliyati aktiv va passivlarni boshqarish strukturasiga asoslanadi.  

Tijorat  banklarining  passivlarini  boshqarishda,  xalqaro  bank  amaliyotida, 

«Bank  passivlarini  boshqarish»  nazariyasidan  keng  foydalaniladi.  Mazkur 

nazariyada  asosiy  e’tibor  tijorat  banklarining  depozit  bazasini  yaxshilashga 

qaratiladi.  Tijorat  banklarining  depozit  bazasi  o‘zining  tarkibiga  transaksion 

depozitlarni,  muddatli  depozitlarni  va  jamg‘arma  depozitlarini  oladi.  Tijorat 

banklari  depozit  bazasining  sifatini  tavsiflovchi  muhim  ko‘rsatkichlardan  biri 

transaksion  depozitlarning  salmog‘i  ko‘rsatkichi  hisoblanadi.  Ushbu ko‘rsatkichni 

hisoblash  uchun  transaksion  depozitlarning  so‘mmasi  depozitlarning  umumiy 

so‘mmasiga bo‘linadi va olingan natija 100 foizga ko‘paytiriladi. Jahon Tiklash va 

Taraqqiyot  banki  ekspertlarining  fikriga  ko‘ra,  bu  ko‘rsatkichning  maksimal 

darajasi 30 foizni tashkil etishi lozim. Agar bu ko‘rsatkichning natijasi 30 foizdan 

oshsa, u holda bankning resurs bazasining holati yomonlashayotgan hisoblanadi. 

Nazariy  qarashlar  va  aktiv  –  passivlarning  optimal  balanslashtirilgan  

strukturasi asosida quyidagilar yotadi: 

Birinchidan, 

tijorat 

banki 

aktiv 

va 

passivlari 

strukturasini 

optimallashtirishdan maqsad  bank daromadini oshirish va xarajatlarini kamaytirish 

hisoblanadi, ya’ni: 

 

---

max

j

j

З

j

СР

П

i

i

Д

i

СР

А

СФД













