Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

a) rasm  
 
 b) rasm
 
foiz        
stavkasi
r
 
0     50      100 
150  talab 
 
r
 
0     50      100 
 
150  talab 
 
5
 
10
 
5
 

---

 
127
 
 
 
   
 
 
 
 
 
Pulga umumiy  talab Dm bilan taklif Sm  o’rtasidagi muvozanatni pul 
bozorida protsent stavkasi belgilaydi.   Misolimizda   r
A
  ekan. 
Kapital   bozorida  kapitalning  muvozanat  narxi  ya’ni   to’lanadigan  
protsent    bir  tomondan   kapitalning me’yoriy  unumdorligi  (me’yoriy  daromad) 
ning  pasayishi, ikkinchi  tomondan  boy  berilgan   imkoniyatlar,  me’yoriy  
xarajatlar  xullas bozor qonuniyatlari asosida    shakllanadi.   
Protsent stavkasini  belgilashda qarz berishni xatarlilik   darajasi ham katta rol 
o’ynaydi. Iqtisodiy faoliyatdagi  xavf - xatarning  mavjud  bo’lishi,   bu  bozor  
iqtisodiyotiga  xos. O’z  pulini  qarzga   berar  ekan  uning egasi   doimo  tavakkal  
qiladi.  Chunki  hisobga  olinmagan omillar  bo’lishi  mumkin, yoki  hisobga  olingan  
taqdirda ham   siyosatning   o’zgarishi, soliqlar va  boshqalarni   o’zgarishi   va  
boshqalar  sodir  bo’lishi  mumkin. Ssuda  berilayotganda  xavf - xatar  qancha  
yuqori  bo’lsa, shuncha  protsent  stavkasi  yuqori  bo’ladi. Bu  ayniqsa   qimmatbaho  
qog’ozlar  bozorini  tahlil  qilganda  aniqroq  bo’ladi. Chunki  qimmatbaho  
qog’ozlarni  ishonchliligi,  daromadliligi  doimo  bank  protsentiga  teskari  
proportsional. 
Bozor   iqtisodiyotida  iqtisodiy  echimlarning  alternativ (muqobilligi),   
ya’ni  pul  egasining  ular  orasidan  o’zi  uchun  eng  optimalini  tanlash  
imkoniyatiga   ega ekanligi bozor iqtisodiyotini afzalligini yana bir bor ko’rsatadi. 
Protsent belgilashda vaqt omili  juda muhim rol  o’ynaydi.  Pul  egasi  o’z  pulini shu  
kundagi   ehtiyojiga sarflamay  qarzga  berayapti.  Uni  nima  majbur  qiladi? 
Iqtisodiyot  nazaryasi  shuni   ta’kidlaydiki  inson   doimo  hozirgi  kundagi  
ne’matlardan  foydalanishni,   kelajakdagi   iste’moldan  yuqori  baholaydi.  Bu  xalq  
maqollarida  ham  o’z  ifodasini  topgan:  ”Osmondagi  turnadan,  guldagi  chittak 
yaxshi”, ”Yutganim o’zimniki, chaynaganim gumon”.  Qanday  tizim    bo’lishidan  
qat’iy nazar,  insonning  ana  shu  fazilati  o’zgarmas ekan. Insonni  xozir  qondirishi  
mumkin  bo’lgan  ehtiyoji  keyinga  qoldirmasdan  qondirishga, ne’matlardan 
foydalanishga intiladi. Bunga sabab eng avvalo insonning xayoti cheklangan,  o’lim  
haq  uni qachon yuz berishini bilmaymiz. Turli  ne’matlarni  iste’mol  qilishni  
keyinga  surish  bilan ulardan umuman foydalanmasligimiz mumkinligi xavfiga yo’l 
qo’yamiz, chunki kelajakda nima bo’lishi noma’lum. Bundan  kelib  chiqadiki  pul  
egasini ana shu xatarga  yo’l  qo’yib  o’z  resurslarini  bugungi  kunda  tasarruf 
qilishni  boshqa birovga berishni  taqdirlangandagina u qarz berar ekan. Taniqli 
iqtisodchi P.Xeyne protsent bu insonlar boshqalar  puli  hisobiga  resurslardan  
hozirda  foydalangangani,  ya’ni  o’zi  ishlab  daromad   olib, keyin  shu resurslarni  
sotib  olish  o’rniga  hozirda  foydalanishi  imkoniga  ega  bo’lgani  uchun  
to’lanadigan  xaq  deydi. 
 
Protsent darajasiga bulardan tashqari quydagilar kiradi;                                                        
• 
Qarzga  olinadigan   pulni  ishlatishdan  olinadigan  naf; 
Stavka % 
G
G
A
A
M d
M  
D
m
 
S
m
 

---

 
128
• 
Qarz  to’lash  muddati  va  sharti;      
• 
Qarz  qanday  pul  bilan  erkin  konvertrlanadigan valyutadami yoki  oddiy  
valyutada  bo’lishi.  
        

---

 
129