Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

2. Byudjet taqchilligi va davlat qarzlari 
 
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo’lishini taqozo 
qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan 
ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi tez sur’atlar bilan o’sadi. 
Bu holning sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining 
barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy 
vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi. 
Byudjet taqchilligining o’sishi mutloq miqdorda va uning yalpi milliy mahsulot 
(YaMM) ga nisbatida aniq namoyon bo’ladi. 2002 yilda Respublikamiz davlat 
byudjetining taqchilligi YaIMga nisbatan bir foizdan oshmagan
1
. 
Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yukturalaridagi joriy tebranishlar, 
ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, krizislar davrida 
davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini ushlab 
turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investittsiyalar hajmini 
saqlab turishga majbur bo’ladi. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash) ning muhim sharoiti davlat 
krediti bo’lib chiqadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida 
chiqadigan barcha moliyaviy iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi. 
Moliyaviy resurslarni davlat qarz olishning asosiy shakli – bu davlat zayomlarini 
chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va 
sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi. 
Davlat o’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni 
Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar 
hajmining ko’payishi bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha massasini chiqaradi. 
Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to’g’ridan-to’g’ri 
inflyatsion ta’sir ko’rsatadi. Pul massasining o’sishi jamiyat haqiqiy boyligining 
ko’payishi bilan birga bormaydi. 
Davlat qarzlarining to’xtovsiz ko’payib borishi, milliy daromadni foiz 
to’lovlari shaklida, tobora ko’proq qayta taqsimlanishga olib keladi. 
Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo’yicha foiz to’lovlari o’sish 
sharoitida, davlat qarzlarini to’lash vaqtini imkon darajada cho’zishga harakat qiladi. 
Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o’zining 
qisqa muddatli majburiyatlarini, o’rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U 
o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo’yicha yangi, uzoq 
muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Bunday turdagi 
tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini 
engillatishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar 
umumiy miqdorining o’sishi bilan bog’liq. 
Xo’jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o’sishi, xalqaro 
kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o’ziga zarur bo’lgan moliyaviy 
resurslarni jalb qilish uchun, bo’sh pul mablag’larining milliy chegaradan 
                                                 
1
 I. A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish - eng muhim vazifamiz. «Xalq so’zi», 2000 yil 15 fevral. 

---

 
88
tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida