Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti

17.3.
 
Нодавлат нафақа жамғармаларини ташкил этиш. 
Жаҳон 
тажрибаси 
шуни 
кўрсатадики, 
нафақа 
тизимини 
такомиллаштиришнинг энг самарали усулларидан бири бу жамғаришга 
асосланган нафақа тизимини шакллантиришдир. Лекин, бу тизим солидар 
жавобгарлик мавжул бўлган нафақа тизими ўрнини босиш керак эмас. 
Жамғаришга асосланган нафақа тизимини қўшимча, давлатга аҳолининг яшаш 
шароитини яхшилаш ва давлат нафақа тизими олдидаги мажбуриятларини 
бажаришда ёрдам берадиган тизим сифатида кўриш лозим. Масалан, 
жамғаришга асосланган нафақа тизими имтиёзларни бекор қилиш ўрнини 
қоплаши мумкин. 
Бундан ташқари жамғаришга асосланган нафақа жамғармалари давлат 
иқтисодиёти учун жуда самарали инвестиция манбаларидир. Буни жуда кўп 
давлатлар тажрибаси асосида қуриш мумкин. Мисол тариқасида юқорида 
таъкидланган Чилини келтириш мумкин. Бу ерда Жаҳон Банки 
мутахассисларининг фикрича, иқтисодиётнинг ривожи учун кетаётган 
молиявий манбаларнинг асосий қисми айнан жамғаришга асосланган нафақа 
жамғармалари томонидан таъминланади. 
Шуни 
такидлаш 
керакки, 
жамғаришга 
асосланган 
нафақа 
жамғармаларини ташкил этиш, иштирок этиш бутунлай ихтиёрий бўлган 
нодавлат нафақа жамғармалари тармоғини яратиш орқали амалга оширилиши 
лозим. Албатта, бундай жамғармаларни ташкил этиш қоидаларини 
таъминловчи ва фаолият жараёнини бошқариб турувчи қонунлар талаб 
қилинади. Уларнинг инвестицион фаолиятини эса махсус бошқарувчи 
компаниялар орқали амалга ошириш мумкин. Бу эса маблағ қўйишнинг 

---

161 
самарадорлигини ва унинг сақланиши кафолотини таъминловчи асосий шарт 
ҳисобланади. 
Бундай тизимни босқичма-босқич яратиш керак. Айни ҳолда, 
босқичма-босқич дейилганда қуйидаги чораларнинг кетма-кет амалга 
оширилиши тушунилади: 
- нафақа жамғармаларининг ҳимоясини таъминлаб берувчи ва нодавлат 
нафақа тизими иштирокчилари муносабатларини бошқариб турувчи қонунлар 
ва норматив актлар қабал қилиш; 
- 
давлат 
нафақа 
тизимига 
бўлган 
мажбурий 
механизмини 
мукаммаллаштириш ҳисобига иш берувчилар нодавлат нафақа тизимида 
иштирок этишига шарт-шаритлар яратиб бериш; 
- йирик корхоналар ишчилари учун нодавлат нафақа жамғармаларини 
шакллантириш. 
Давлат ушбу тизимларни яратиш бўйича ташаббускор ва улар 
фаолиятининг қонунийлигини таъминловчи кафил бўлиши керак. Масалан, 
жамғаришга асосланган нафақа жамғармаларида жуда кўп молиявий 
маблағлар йиғилади ва давлат томонидан белгиланадиган «ўйин коридори» 
молиявий перамидалар пайдо бўлишини олдини олиши ва улар фаолиятининг 
аниқ қонунларига асосланганлигини белгилаш, ҳамда маблағ қўйишдаги хавф-
хатарларнинг минималлигини таъминлаб бериши лозим. 
Давлатнинг хусусий нафақа жамғармаларини бошқаришдаги асосий 
чоралари қуйидагилардир: 
- бундай жамғармалар фаолиятини лицензияланиши; 
- уларнинг молиявий ҳолатини доимий мониторинг қилиш; 
- жамғармаларда мажбурий бухгалтерия ҳисоботи олиб боришини 
текшириш ва ҳар йили мустақил аудитнинг ўтказилиши; 
- молиявий хав-хатар даражаси катта бўлган лойиҳаларга капитал 
қўйишни олдини олиш мақсадида нафақа активларни саралаш устидан назорат 
қилиш. 
Нодавлат нафақа жамғармаси ўз мулки ва активлари билан барча 
иштирокчилар олдида маъсулиятни ва жавобгарликни олувчи мустақил 
юридик шахс бўлиши лозим. Давлат бундай нафақа жамғармалари қарзлари 
бўйича мажбуриятни ўз бўйнига олмаслиги керак. Ўз ўрнида, нафақа 
жамғармаси ҳам давлат мажбурияти учун жавобгар эмас. Нафақа жамғармаси 
томонидан бериладиган нафақалар миқдори нафақахўрнинг қўйган маблағи 
миқдори ва бу маблағларни инвестициялаш эвазига олинган даромад миқдори 
билан узвий боғлиқ бўлиши лозим. 
Ўтиш даврининг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда нодавлат нафақа 
жамғармалари, хеч бўлмаганда биринчи босқичларида, иқтисодий ва 
молиявий жиҳатдан қудратли корхоналар ёки тижорат банклари томонидан 
ташкил этилиши лозим. Бунда соҳа ҳудуд жиҳатдан бир нечта корхоналарнинг 
нафақа жамғармалари корпоратив бирлашишлари ҳам мумкин. Айтиш керакки 
баъзи бир иқтисодчилар ва халқаро мутахассислар нодавлат нафақа 
жамғармаларини алоҳида корхоналар томонидан яратишига қарши чиқадилар 

---

162 
сабаб, бундай корхоналар томонидан жамғармаларни тузилиши ўз фаолиятини 
кенгайтириш учун маблағ тўплаш имкониятидир деб тушунтирадилар, ҳамда 
бундай фаолият инвестициядан бўладиган даромадлар кўламининг 
камайишига олиб келади деб ҳисоблайдилар. Аммо бундай жамғармалар 
активларининг бошқариш функциясини бошқа бир мустақил корхонага 
топшириш бундай хавф-хатарни олдини олади. Бундан ташқари, нодавлат 
нафақа ташкил этилиши қисқа муддат ичида иштирокчиларнинг етарли 
сонини таъминлаб бериш имкониятини беради. АҚШ ва Россия ва Европа 
давлатларининг ижобий тажрибаси шуни кўрсатадики, маълум соҳа бўйича 
корпоратив тамойил асосида нодавлат нафақа жамғармаларини яратиш жуда 
ҳам фойдалидир. Аниқ айтиш керакки, нодавлат нафақа жамғармаларининг 
фаолияти нафақа бадалларини йиғишга, нафақа резервларини қайта 
жойлаштиришга нафақа мажбуриятларини ҳисоблашга ва нодавлат нафақа 
жамғармаси иштирокчиларига нафақа тўлашга қаратилиши лозим. Бундай 
фаолиятни юритиш учун давлатдан рухсат олиш мажбурий бўлиши керак. 
Нодавлат нафақа жамғармаларига бадаллар ўтказиш корпоратив 
шартномалар асосида иш берувчи ва ишчи томонидан бажарилиши зарур. 
Бундай жамғармалар фаолиятида иштирок этиш учун одамларни жалб 
қилишда солиққа тортишга алоқадор усуллардан фойдаланиш лозим. 
Нодавлат нафақа жамғармаларда ишчилар ва иш берувчилар 
иштирокининг ижобий томонлари шундан иборатки ишчиларнинг нодавлат 
нафақа жамғармаларида ихтиёрий иштирок этишига қуйидаги оамллар жалб 
қилинади: 
- қариганда ўзига давлат нафақасидан ташқари етарли маблағларни 
йиғиш имконияти; 
- йиғилган маблагларнинг жамғарма раҳбарияти ва махсус бошқарув 
компаниялари томонидан сифатли бошқарилиши натижасида уларнинг 
кўпайтирилиши; 
- қатнашчилар билан жамғарма ўртасидаги молиявий муносабатлар 
жараёнинг қулайлиги; 
- 
молиявий 
мажбуриятларнинг 
хусусий 
нафақа 
жамғармаси 
иштирокчилари ўртасида тасдиқланиши; 
- даромадларнинг солиққа тортиш базаси қисқариши ҳисобидан жорий 
солиқ тўловларининг камайиши; 
Нодавлат нафақа жамғармаларини яратишнинг хориж тажрибаси шуни 
кўрсатадики, иш берувчиларнинг ундаги иштироки бир қатор шарт-шароитлар 
билан боғлиқдир: 
- корхонанинг малакали кадрлар салоҳиятини сақлаб қолишига ва уни 
мустаҳкамлашга уриниши (баъзи иш берувчилар ўз ишчилари учун нафақа 
жамғармасига тўловни амалга оширишда маълум имтиёзлар яратадилар); 
- хусусий нафақа жамғармаларида иштирок этаётган ишчилар учун 
бадал тўловини амалга ошириш эвазига фирмаларнинг солиқ тўловлари 
миқдорининг камайиши (АҚШ, Германия, Англия ва бошқа ғарбий Европа 
давлатларида корхоналарининг солиққа тортиладиган бадаллари уларнинг ўз 

---

163 
ходимлари учун хусусий нафақа жамғармаларига ўтказган бадалларининг 
умумий миқдорига камайтирилади. Кейинчалик солиқлар нафақа жамғармаси 
иштирокчиси бўлган ходим томонидан қўшимча нафақа тўловлари олиниши 
пайтида ушлаб қолинади).